بخش ششم:: تألیف اولین کتاب در ۱۵ سالگی
با وجود مشکلات ساختاری، به واسطه اهتمام و التفات خاص اساتید، محمدتقی به سرعت مراحل تحصیلات مقدماتی حوزه علمیه را گذراند و تا سال ۱۳۳۰ شمسی مرحله مقدمات و سطوح متوسطه را به پایان رساند و مشغول فراگیری سطوح عالی (رسائل و مکاسب) شد.
پس از آن به فکر افتاد که به یکی از حوزه‌های بزرگ و مهم قم یا نجف هجرت کند.
از آنجا که فراگیری دروس رایج حوزه، ذهن جست‌وجوگر او را اقناع و روح تشنه او را سیراب نمی‌کرد لذا حضور روحانی روشن‌ضمیر و دنیادیده‌ای چون «محقّقى رشتى»۱ در یزد را مغتنم شمرد و به فراگیری برخی علوم جدیده در نزد وی مشغول شد.۲
آیت‌الله مصباح جزئیات شاگردی نزد مرحوم محققی رشتی را این‌چنین روایت کرده است: «یادم هست آن وقت‌هایی که یزد بودیم و مقدمات و سطوح می‌خواندم، «آقای محققی رشتی»۳ کلاسی تشکیل داده بودند.
ایشان بعداً از طرف آقای بروجردی به آلمان رفتند و قبل از رفتن به آلمان در یزد ساکن بودند. ایشان کلاسی تأسیس کردند و دروس مختلط دینی و غیر دینی از قبیل فیزیولوژی، فیزیک و شیمی و از این قبیل تدریس می‌کردند. ما هم برای بهره بردن در کلاس ایشان شرکت می‌کردیم که شاید هنوز مقداری از درس‌های ایشان را داشته باشم. همان‌طور من مقداری زبان فرانسه نزد ایشان خواندم.
همان وقت‌هایی که ایشان یزد بود، فرانسه درس می‌داد. ظهرها ایشان در مسجدی نماز می‌خواند، با این‌که راهش هم خیلی دور بود، برای نماز ایشان می‌رفتیم.
بعد از نماز گاهی در مسجد و گاهی در راهروی منزل شان چند دقیقه‌ای برای ما درس فرانسه می‌گفت.»۴
تدریس و تألیف همزمان با تحصیل مقدمات
آیت‌الله مصباح همزمان با فراگیری علوم مختلف، وارد عرصه تدریس و تألیف شد. عرصه‌هایی که تا پایان عمر رها نکرد و نتیجه‌اش تربیت شاگردان و تولید آثار علمی فراوان است.
مرحوم آیت‌الله میرزا حسن ابوترابی یزدی۵ از دوستان قدیمی آیت‌الله مصباح، درباره پیشینه تدریس و تألیف او چنین می‌گوید:«آشنایی بنده با استاد مصباح یزدی بیش از ۵۰ سال پیش آغاز شد که بنده در سن ۱۸ سالگی بودم و ایشان در سن ۱۶ سالگی.
از ایشان تقاضا کردیم که درسی را در علم صرف به ما بگوید. ایشان هم «شرح نظام» را برای ما تدریس کردند و آنجا از نزدیک شاهد آن چهره باز و گشاده و فکر بلند و خیرخواه برای روحانیون و بلکه عموم مردم بودیم.
ایشان در همان عنفوان جوانی دو کتاب نوشتند که یکی ترجمه بود و دیگری تألیفی در علم صرف و نحو. اولی کتابی بود به نام «وحدت اسلامی» که ترجمه خطبه‌های مرحوم خالصی‌زاده در نماز جمعه کاظمین بود. ایشان آن خطبه‌ها را به فارسی روان ترجمه کرده بودند؛ دومی هم کتابی بود که همزمان با خواندن صرف و نحو نوشته بودند، و نام آن را به مناسبت این‌که نام شریف ایشان شیخ محمدتقی است، «الفوائد التقویه» گذاشته بودند.۶
من آن کتاب را دیده بودم. کتاب قطوری بود. با این‌که رعایت ایجاز هم در آن شده بود. صرف و نحو جامعی بود. یادم می‌آید که در معانی باب افعال که معمولاً در کتاب‌ها بیش از ۷ یا ۸ معنا برای آن ذکر نمی‌کنند، ایشان ۱۱ معنا ذکر کرده بودند. کتاب نیز به سبک بسیار جالبی نوشته شده بود که کاملاً نوین و ابتکاری بود.
نمی‌دانم الان آن کتاب کجاست. ای کاش آن کتاب به چاپ می‌رسید و در حوزه‌ها تدریس می‌شد. آن کتاب را ایشان در سن ۱۵ سالگی
نوشتند».۷
پانوشت‌ها:
۱- حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر محمد محققی رشتی در سال ۱۳۲۸ه.ق در لاهیجان به دنیا آمد. استاد محققی چون همه کودکان پای به مدرسه گذاشت و دروس مدارس را با موفقیت ادامه داده، موفق به گرفتن دیپلم شد. پس از آن به تحصیل علوم اسلامی روی آورد و مدتی در رشت و خراسان و تهران به تحصیل پرداخت.
پس از آن در سال ۱۳۵۱ه.ق (در حدود ۲۳سالگی)، رهسپار حوزه علمیه قم شد و تحصیلات علوم اسلامی را پی گرفت و بقیه دروس سطح حوزه را در محضر استادان فراگرفت وی به درس خارج بزرگان حوزه راه یافت و از محضر آنان بهره‌های فراوان برد.
ایشان در دوره درس خارج بیشترین استفاده را از درس آیت الله حاج عبدالکریم حائری برد.
پس از رحلت آیت الله حائری(ره) مدتی به همدان رفته، در آن شهر به خدمات دینی و فرهنگی پرداخت و پس از آن باز به حوزه علمیه قم بازگشت و به تدریس و مطالعه و تحقیق پرداخت. وی با توشه‌ای که از علوم جدید و قدیم داشت، در حوزه علمیه قم به تدریس فلسفه و طبیعیات پرداخت.
سبک تدریس فلسفه وی ابتکاراتی داشت که نظر آیت الله العظمی بروجردی(ره) را نیز به خود جلب کرد، از دروسی که ایشان علاوه بر فلسفه تدریس می‌کرد هیئت، فیزیک و طبیعیات، ریاضیات و زبان فرانسه بود و عده زیادی از فضلای برجسته قم در آن شرکت می‌کردند.
حضرت آیت الله موسی شبیری زنجانی درباره تدریس ایشان می‌گوید: «آقای محققی یک درسی هم داشت که در آن اطلاعات جدیدی که غالب طلاب به آن احتیاج داشتند، به صورت تلفیقی با دروس حوزه مطرح می‌کردند. بنده هم درس ایشان می‌رفتم، در آن درس نیز اتفاقاً آقا سید عبدالجواد جبل عاملی که استاد شرح لمعه ما بود شرکت می‌کردند.» (گفت‌وگو با آیت الله آقا موسی شبیری زنجانی، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، https://hawzah.net.
۱۳۷۶/۱/۹)
دوران تحصیل استاد محققی با نابسامانی‌های زیادی برای حوزه‌های علمیه مقارن و فقر و گسیختگی گسترده‌ای حاکم بود. در این زمان آقا شیخ محمدتقی نیز در اثر فقر شدید برای مدتی موفق به ادامه تحصیل نشد و به تجارت پرداخت.
پس از مدتی تلاش اقتصادی عالم جلیل القدر و فقیه وارسته و فرزانه آیت الله حاج شیخ محمدتقی بافقی او را از ادامه این کار بازداشت و او نیز در پی سخن مرحوم بافقی از کار دست کشید. بخشی از حیات پربار استاد محققی به تبلیغ و رساندن پیام دین به مردم گذشته است.
استاد محققی پس از وفات پدر همسرش، آقا سید محمد مدرس سعیدی یزدی به یزد رفت و در آن شهر به فعالیت پرداخت و در اثر تلاش مشفقانه در قلوب مردم جای گرفت…. از اندیشه‌های ارزشمند و زیبای آیت الله العظمی بروجردی(ره) عنایت فراوان ایشان در اعزام مبلّغ به خارج از کشور بود و ایشان امکانات فراوانی را فراهم می‌کردند تا شیعه در جهان مطرح شود و بتواند اندیشه، آرمان‌ها، اصول و ارزش‌هایش را مطرح کند و آنان را برای جهانیان با سبک نوین قدرت استدلال بیان کنند.
از جمله این حرکت‌های ارزشمند اعزام حضرت حجت‌الاسلام محققی به هامبورگ آلمان بود که در سال ۱۳۷۵ق انجام شد. اقدامات مرحوم محققی در آن زمان بازتاب گسترده‌ای داشت و در روزنامه‌ها مورد بحث و بررسی قرار گرفت. یکی از این اقدامات، احداث مسجد بزرگ هامبورگ بود که کلنگ آن به وسیله استاد محققی به زمین زده شد.
ستاره حیات استاد محققی رو به افول گذاشته بود و از عمر وی ۶۱ بهار گذشته بود در حالی که عمر چندانی نکرده بود در سال ۱۳۸۹ ه.ق بر اثر سکته قلبی چشم از جهان فرو بست و به دیار جاودانه سفر کرد.
پس از انجام مراسم باشکوهی در قبرستان ابوحسین قم مقبره «بقعه العلما» دفن گردید. ر.ک: سید علیرضا ریحان یزدی، آینه دانشوران، تعلیقات ناصر باقری بیدهندی، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۳۷۲، صص ۹۲- ۹۳ و ۲۹۱ و ۳۱۱و ۳۴۶ و ۴۷۹-۴۸۴.
۲- زندگى نامه حضرت آیت الله محمدتقی مصباح یزدی، صص۲۲و ۹۸و ۹۹. همچنین: « آشنایی با استاد: زندگینامه»، پایگاه اطلاع رسانی آثار حضرت آیت الله مصباح یزدی،
http://mesbahyazdi.ir.
۳- در کتاب «زندگى نامه حضرت آیت الله محمدتقی مصباح یزدی» نام روحانی دانشمند، آقای «محقق رشتی» را به اشتباه «محقق دشتی» نام برده شده است.ر.ک: زندگى نامه حضرت آیت الله محمدتقی مصباح یزدی، صص۲۲و ۹۸و ۹۹.
۴- « آشنایی با استاد: «زندگینامه»، پایگاه اطلاع رسانی آثار حضرت آیت الله مصباح یزدی،http://mesbahyazdi.ir.
همچنین: ذوالشهادتین امام، ص۴۱.
۵- آیت‌الله میرزا حسن ابوترابی فرزند ملا ابوتراب و از نوادگان آخوند ملا ابوتراب زارچی (از علمای بزرگ یزد) در سال ۱۳۱۰ هجری شمسی در محله علیا در شهر یزد به دنیا آمد.
وی از نوجوانی به تحصیل علوم دینی پرداخت و دروس سطح را نزد اساتیدی همچون حضرات آیات شهید محراب صدوقی، فرساد اردکانی، سیدعلیرضا مدرسی و کازرونی در یزد گذراند و از فیوضات اخلاقی آیت‌الله حاج شیخ غلامرضا فقیه خراسانی (یزدی) بهره‌مند شد. دروس سطح را در قم نزد اساتیدی چون حضرات آیات مشکینی و سلطانی ادامه داد و خارج فقه و اصول را از حضرات آیات عظام بروجردی، امام خمینی(ره)، محقق داماد و حاج شیخ مرتضی حائری آموخت. وی با دعوت آیت‌الله شهید صدوقی به یزد بازگشت و چند سال امامت جمعه شهرستان بهاباد یزد را بر عهده داشت.
۶- جناب حجت‌الاسلام والمسلمین علی مصباح در گفت‌وگو با نگارنده، پیرامون این اثر توضیحاتی ارائه دادند:
«سؤال: مرحوم ابوترابی فرموده‌اند که ایشان در سال‌های اولیه طلبگی کتابی در باب ادبیات عرب نوشته‌اند به نام «الفوائد التقویه»، آیا شما با این کتاب آشنا هستید؟ آیا نسخه‌ای از آن موجود است؟
پاسخ: بله فکر کنم دیده‌ام. نسخه‌اش دست‌نویس بود. قاعدتاً من جزئیاتش را یادم نمی‌آید. نسخه‌ای از آن را فکر کنم در مجموعه آثارشان نگهداری می‌کنند. نسخه‌های دست‌نویس‌شان را جمع‌آوری کردند و نگهداری می‌کنند و باید باشد، چون نسخه‌اش را دیده بودم.» مصاحبه با حجت‌الاسلام والمسلمین علی مصباح، ۲۷ /۸/ ۱۴۰۰. آرشیو بنیاد تاریخ‌پژوهی و دانشنامه انقلاب اسلامی.
۷- زندگى نامه حضرت آیت الله محمدتقی مصباح یزدی، ص۸۵.