روایت سال ها رفاقت و همکاری با شهید بهشتی در گفتگو با مرحوم آیت الله مصباح یزدی(ره):
شهید بهشتی می گفت من ساخته دو «محمدحسین» هستم؛ بروجردی و طباطبایی/ پیام آقایان بهشتی، مطهری و خزعلی به شریعتی: داری کاری را می کنی که آمریکا می خواهد!

0 ۴۷۳

مرکز اسناد انقلاب اسلامی متن گفتگوی منتشرنشده فرزندان شهید بهشتی با مرحوم آیت الله مصباح یزدی (ره) درباره ابعاد شناخت و همکاری مشترک این دو عالم مبارز را در اختیار نشریه آگاهی نو قرار داده است. متن مکتوب این گفتگو که در سال ۸۰ صورت گرفته است، نخستین بار توسط رجانیوز در فضای مجازی انتشار می یابد.

بسم الله الرحمن الرحیم. با تشکر از وقتی که برای ما می گذارید. در این گفت وگو قصد داریم در باره ابعاد ناشناخته و ناگفته شهید بهشتی و زندگی ایشان صحبت کنیم. با توجه به همکاری هایی که با شهید بهشتی داشتید خدمتتان رسیدیم تا در این باره سئوالاتی را مطرح و از محضرتان استفاده کنیم. به عنوان اولین سئوال نخستین برخوردتان با شهید بهشتی در کجا، چه زمانی و به چه مناسبتی بود؟ اولین برداشتی را که از برخورد و شخصیت ایشان داشتید برایمان بفرمایید.

بسم الله الرحمن الرحیم. قبل از هر چیز برای شادی روح آن مرحوم دعا می کنم که خدا درجات ایشان را متعالی تر فرماید. ایشان حق بزرگی به گردن حوزه و شخص بنده داشته اند. متأسف هستم که آن طور که باید نتوانستم انجام وظیفه کنم. گویی اینکه در فرصت های مختلف که زمینه ای فراهم شده است از تجلیل از شخصیت ایشان و شکرگزاری زبانی کوتاهی نکرده ام، یعنی آنچه می بایست عملاً انجام بدهم و از جمله وظایفی که انسان نسبت به فرزندان شخص دیگر دارد متأسفانه محروم بودیم و از این جهت احساس شرمندگی می کنم و این فرصت را غنیمت می شمارم بعضی از نکاتی را که در طول معاشرتم با ایشان از آن شهید آموخته یا استفاده کرده ام یا جلب توجهم کرده است یادآور شوم شاید قدمی در راه انجام وظیفه و قدردانی از آن بزرگوار باشد.

راجع به اولین برخوردم، مرحوم آقای بهشتی شخصیتی نبود که در حوزه حتی همان اوایل تجلیش ناشناخته و احتیاج به معرفی داشته باشد. ایشان را در مواقع مختلفی می دیدیم و اوصاف ایشان را می شنیدیم و از کارهایشان مطلع می شدیم. طبیعی بود در جلساتی که خدمت مرحوم آقای طباطبایی می رسیدیم ایشان را می دیدیم. اولین جایی که فرصتی شد با مرحوم آقای بهشتی دو به دو به گفت وگو بنشینیم و صحبتی کنیم، یادم می آید، اما مقدمه اش یادم نیست که چطور شد به آن جلسه منتهی شد. ایشان پیشنهاد کردند به دفتر دبیرستان «دین و دانش» بیا تا قدری با هم صحبت کنیم. اولین جلسه ای که دو به دو نشستیم و با هم صحبت کردیم آنجا بود. دیگر قبلش را نباید عرض کنم و کسانی که اولی و نزدیک تر از من بودند بیان کرده اند. اینکه بخواهم از سابقه دبیرستان «دین و دانش» بگویم، چون دخیل نبودم و حضور نداشتم لزومی ندارد. به هر حال ایشان رئیس دبیرستان «دین و دانش» بودند و در آغاز دبیرستان را به کمک مرحوم آقای تربتی، یکی از منبری های معروف و از خیراندیشان تأسیس کردند. بعد مسئولیت آنجا و حتی تأمین مسائل مالیش به عهده مرحوم آقای بهشتی بود. پیش از ظهر، حدود ساعت ۱۰ صبح بود که به دفتر دبیرستان رفتم. بعد از گفت وگوهای عادی و مقدماتی به مناسبتی صحبت از فلسفه و مباحث فلسفی پیش آمد. یا ایشان می خواستند مرا بیازمایند که از نظر علمی چقدر برای طرح این مباحث کشش دارم یا از جهت دیگری، به هر حال بحث فلسفی مربوط به معرفت شناسی و کیفیت شناخت واقعیت های خارجی بود که امروز هم در معرفت شناسی مسئله بسیار مهمی است. یادم نیست مطرح شد یا ایشان مطرح کردند. اینکه چطور وارد این بحث شدیم خاطرم نیست. به دنبالش ایشان فرمودند در نظر دارم کلاس یا محفلی را فراهم کنم که زمینه ای ایجاد شود تا عده ای از فضلا که آن روز از فضلای جوان بودند با علوم روز و دانشگاهی آشنایی یابند. خوب است تو هم در آن جلسه، محفل و کلاس شرکت کنی. خیلی استقبال کردم. ایشان ابتدا از عده ای در سطح نسبتاً بالایی دعوت کرده بودند که خیلی ادامه پیدا نکرد. امثال مرحوم دکتر مفتح، دکتر باهنر که آن روزها هنوز دکتر نبود، مرحوم آقای ربانی شیرازی و از آقایان که الان هستند آقای مکارم شیرازی، آقای سبحانی و این تیپ افراد را دعوت کرده بودند. این افراد چند جلسه ای هم حضور یافتند، ولی در آن سطح چندان دوامی پیدا نکرد. یکی از دلایلش زیاد بودن کار آقایان بود. در سطح دیگری از عده دیگری که جوان تر بودند دعوت کردند. از کسانی که از بقایای دوره اول ادامه دادند یادم هست آقای دکتر احمدی، مرحوم حیدری و نهاوندی که در جریان هفت تیر شهید شد بودند. ما سه نفر از جریان اول باقی ماندیم که دو سه سالی ادامه دادیم. زبان و مقدمات درس های دانشگاهی بود مثل ریاضیات، فیزیک، شیمی، جامعه شناسی، متدولوژی و این مباحث. حتی بعضی از استادها و دبیرهایی که آن روز به ما تدریس می کردند یادم هست. برای ریاضیات قم دبیر معروفی داشت که اهل نایین و آنجاها بود. به نظرم می آید دبیر شیمی آقای پیشوایی و دبیر زبان آقای زرین قلم اهل اراک بود. ما هفته ای سه شب در این کلاس ها شرکت می کردیم. البته دقیق خاطرم نیست، چون حافظه ام ضعیف شده است. جزئیات این کلاس ها را از آقای دکتر احمدی که حافظه شان خوب است سئوال کنید بهتر خاطرشان هست.

این ارتباطی بود که با ایشان داشتیم و ایشان آن کلاس را سرپرستی و برنامه ریزی می کردند.

بین چه سال هایی بود؟

دقیقاً یادم نیست. قبل از سال ۱۳۴۰ بود. دوره دومش عده دیگری بودند، از جمله آقای یزدی رئیس اسبق قوه قضاییه، آقای وافی از همشهری های ما و فکر می کنم آقای سبحانی هم مربوط به این دوره باشند. این کلاس در دو دوره با موادی که اشاره کردم برگزار شد.

علت استقبال آقایان از این ایده چه بود؟

بالاخره نیازی بود برای اینکه روحانی بتواند نقش خود را در جامعه درست ایفا کند، باید ارتباط فرهنگی داشته باشد. دروس حوزه با دروس دانشگاهی کاملاً متفاوت بود و جهت مشترکی نداشت و زبان همدیگر را درک نمی کردند. اصطلاحات یکدیگر را نمی فهمیدند و به کار نمی بردند. در زمینه تعامل فرهنگی کأنّه دیواری بین حوزه و دانشگاه و نسل تحصیلکرده آن عصر بود. این کلاس ها زمینه ای بود که ارتباط بیشتری بین روحانیین و تحصیلکرده های دانشگاهی برقرار شود، به خصوص ایشان روی زبان تأکید داشتند و به رغم اشتغالات فراوان آقایان از زبان تا حد زیادی استقبال می کردند. تفسیر و تحلیلی می تواند وجود داشته باشد که چرا شهید بهشتی به فکر انجام این کار افتادند و استقبال فضلای جوان حوزه از این امر چگونه بود و چه آثاری داشت. اینها قابل بررسی است، ولی نمی خواهم خودم تحلیل و تفسیری روی این جریان داشته باشم و می خواهم واقعیتی را گزارش کنم. آن جلسه و این کلاس ها بخشی از ارتباط ما با مرحوم آقای بهشتی بود.

در کنار این کلاس ها دو نوع ارتباط دیگر که چشمگیر باشند و به عنوان یک جریان مستمر تلقی شوند هم با ایشان داشتیم. ایشان عده ای از فضلا را که غالباً از کسانی بودند که اسم بردم به اضافه افرادی که خیلی هایشان حیات دارند به منزلشان، واقع در پشت دبیرستان «دین و دانش» دعوت کردند. شاید حدود ۵۰، ۶۰ نفر بودند. بعضی از آنها کسانیند که الان در سطح مرجعیت هستند امثال آقای مکارم شیرازی و آن روز اینها از فضلای روشن، جوان، پرانرژی و فعال بودند. ایشان در آن جلسه گفتند یک سری مباحث اسلامی داریم که امروز منظور آن موقع مورد حاجتمان هست و کمتر راجع به آنها بحث و تحقیق شده است و جزو مباحث کلاسیک حوزه نیست که مثلاً در دوره ای تدریس و روی آنها بحث شود. محققین هم آن طور که باید و شاید بدان نپرداخته اند و تحقیقات به جا مانده ای داریم که مورد نیاز است. خوب است انجمن و گروهی تشکیل شود و با هم این مسائل را تحقیق کنند؛ بنویسند، بررسی کنند که نیاز فرهنگی دینی جامعه تا حدی تأمین شود. بحث شد از کجا شروع و چه موضوعی را انتخاب کنیم؟ بحث های زیادی شد و بالاخره خود ایشان پیشنهاد کردند حکومت اسلامی را مطرح و در این زمینه تحقیق کنیم که حکومت از دیدگاه اسلام چیست و اگر روزی امکان تشکیل حکومت اسلامی بود، چگونه باید تشکیل شود و مبانی نظریش چیست و ساختارش چگونه باید باشد. به هر حال این بحث تصویب و بنا شد این کار انجام شود. عده ای دعوت شدند، از جمله کسانی که حیات دارند و ان شاءالله خدا طول عمرشان بدهد، آقای هاشمی رفسنجانی، آقای امینی نجف آبادی و بعضی دیگر و از افرادی که شهید شدند مرحوم آقای قدوسی بودند. عده ای برای این کار دعوت شدند.

آقای حجتی کرمانی هم بودند؟

یک مرحله بودند و دقیقاً یادم نیست چند جلسه شرکت کردند. کلاً هفت هشت ده نفر بودند. به نظرم آقای قربانی هم چند جلسه ای بودند. درست یادم نیست چقدر و در چه سطحی کار کردند.

افراد مشخص بودند یا گروه کم و زیاد می شد؟

در جلسه اولی که دعوت کرده بودند ۵۰، ۶۰ نفر حضور داشتند. طبعاً کسانی که اشتغالات زیاد داشتند یا اصلاً نپذیرفتند یا وقتی پذیرفتند نتوانستند ادامه بدهند و تعداد کم شد. هیئت ثابتی که نهایتاً ماندند ده دوازده نفر بودند. برای اینکه کار به چه صورتی انجام بگیرد، می بایست از منابع فیش برداری می شد. برای اینکه عناوین فیش ها گویا باشد که بتوان آنها را ساماندهی و دسته بندی کرد و قابل استفاده شوند احتیاج به فهرستی از مسائل بود که خودشان فهرست را نوشتند. شاید اگر بگردم بتوانم دستخط ایشان را پیدا کنم. فهرستی بود در دو سه صفحه A4 در باره مباحثی که باید در حکومت اسلامی مطرح شود که سلسله تاریخی مباحث چند بخش داشت شامل پیش از اسلام، صدر اسلام، در مکه و مدینه، بعد از وفات رسول الله(ص) و نهایتاً در زمان غیبت. منابع هم از کتاب، سنت و عقل و آثار صاحب نظران شیعه و سنی بود. نتیجه ای که برای طرح در نظر گرفته شد تئوری ولایت فقیه بود. همه اینها مقدمه ای برای تبیین این تئوری بود.

با همین عنوان؟

اسمش حکومت اسلامی بود، منتهی خودشان پیشنهاد دادند که خواه ناخواه ساواک از این جریان اطلاع پیدا خواهد کرد. اسم حکومت که باشد حساسیت پیدا می کنند. اسمش را بحث ولایت می گذاریم. بین خودمان هم جلسه بحث ولایت می گوییم تا اگر در جایی انعکاس پیدا کرد امنیتی وجود داشته باشد. از آن موقع می گفتیم جلسه بحث ولایت. آن روزها ولایت که می گفتند معنای عرفی عامیانه اش را برداشت می کردند. برای همین وقتی کسی آن را جایی می شنید احتمال نمی داد بحث مسائل سیاسی، حکومت و این حرف ها باشد. این کار ادامه داشت. بنده هم مسئول تهیه و جمع آوری کتاب ها و به نوعی میان داری را به عهده داشتم. تا اینکه ایشان به آلمان رفتند.

این دو کار بود که در دو صحنه و عرصه با ایشان ارتباط داشتیم.

چند سال طول کشید؟

تا وقتی که ایشان بودند دو سال بیشتر نبود، ولی بعد که ایشان رفتند تدریجاً دوستان سست شدند و رها کردند و چند نفر دیگر را دعوت کردیم تا کار ادامه یابد. با آشیخ حسین مظاهری که در اصفهان تشریف دارند، آقای یزدی و آقای محمدی گیلانی هم مباحثه بودیم و بحث فقهی داشتیم. از این آقایان دعوت کردیم که بیایید کاری را که زمین مانده است دنبال کنید. از بعضی از دوستان دیگر کمک گرفتیم. بعد از رفتن مرحوم آقای بهشتی به آلمان اصلاً آن جلسه از هم پاشید. منتهی به این صورت سعی کردیم کار تا حدودی ادامه پیدا کند و شاید بیش از اندازه ای که آن موقع فیش تهیه شده بود در پنج سالی که ایشان آلمان بود فیش تهیه شد و سعی کردیم در این مدت قدری کار آرام آرام دنبال شود. بنده هم در خدمت آقایان بودم. احتمالاً حدود ۵۰، ۶۰ هزار فیش تهیه شده و یک کارتن بزرگ بود. به سرانجامش هم اشاره ای کنم و بعد به موضوع دیگر بپردازم. بعد از اینکه ایشان از آلمان برگشتند به خاطر برنامه ها و فعالیت هایشان تصمیم گرفتند در تهران سکونت کنند. دفتری برای این جور کارهای تحقیقاتی در تهران دایر کردند و مسئولیت اداره آن دفتر را هم به عهده آقای سید جعفر شبیری که در حال حاضر از قضات هستند گذاشتند. به ما فرمودند این فیش ها را به آنجا بفرستید تا ساماندهی، تایپ و تکثیر شوند. متأسفانه بعد از اینکه فیش ها به تهران منتقل شد، ساواک رویشان حساس شد و آنجا را مصادره کردند و همه فیش ها و کارهایی را که انجام شده بود بردند و دیگر چیزی از آنها به دست نیامد. حتی بعد از سقوط رژیم اطلاع پیدا نکردیم از آن فیش ها چیزی مانده یا از آنها استفاده ای شده باشد. این هم یک بخش ارتباط ما با ایشان بود.

بخش دیگر ارتباطمان که مقارن با این دو تا بود، از وقتی بود که ایشان به تهران منتقل شدند. می دانید دستگاه به ایشان حساس شده بود و اصلاً مرحوم آقای بهشتی کارمند وزارت آموزش و پرورش بودند، منتهی به صورت مأمور به خدمت در دبیرستان «دین و دانش» کار می کردند. اول ایشان را به تهران منتقل و سپس معلق کردند. به هر حال با مشورت هایی که با دوستان کردند صلاح دانستند در تهران سکونت کنند که در واقع سکونت اجباری بود. در همان جا بود که امام دستور داده بودند هیئت های مؤتلفه تشکیل شود و مرحوم آقای بهشتی به عنوان یکی از نمایندگان امام در هیئت های مؤتلفه معرفی شدند. کسی که نقش فعال را در هیئت های مؤتلفه داشت ایشان بود.

داخل پرانتز مطلبی را عرض می کنم که بیّن هست و احتیاجی به توضیح ندارد. خدای متعال استعداد خاصی برای مدیریت به ایشان داده بود که لااقل در روحانیت کسی مثل ایشان را ندیدم. مرحوم آقای بهشتی استعداد ذاتی ای برای مدیریت داشت.

عملاً هم ایشان هیئت های مؤتلفه را برنامه ریزی می کرد و می چرخاند. البته کسان دیگری هم از طرف حضرت امام تعیین شده بودند که با هیئت ها ارتباط داشته باشند. به دلایلی که قبلاً هیئت ها با آنها ارتباطاتی داشتند. هیئت های مؤتلفه همان هیئت های مذهبی در نقاط مختلف تهران بودند که در جریان مبارزه با هم جمع شدند و هیئت های مؤتلفه را تشکیل دادند. آنها از حضرت امام خواستند نماینده ای برایشان تعیین کنند. چند نفر از روحانیون در آن هیئت ها شاخص بودند که آنها را ابقا و خود امام مرحوم آقای مطهری و مرحوم دکتر بهشتی را اضافه کردند. مشخص بود محور از نظر امام اینهاست و کسی که بیشتر برای رسیدگی به کار این هیئت ها وقت می گذاشت مرحوم آقای بهشتی بود. بنا بر این مناسبت گه گاهی تهران خدمت ایشان می رسیدیم و فعالیت های سیاسی در زمینه مطبوعات و تبلیغات انجام می دادیم. جلساتی برگزار می شد که می بایست از نظر فکری تغذیه می شدند که چند نفر معین شده بودند متناوباً هر کدام جلسه ای را اداره می کردند مثلاً مقام معظم رهبری، آقای هاشمی، مرحوم آقای باهنر بود. بنده هم خدمتشان بودم. محور اصلی آقای بهشتی بود و اینها هم اقمارشان بودند. ما کارهایی از قبیل اطلاع گیری از رادیوهای خارجی، به خصوص رادیوهای عربی و بررسی مطبوعات را در قم انجام می دادیم و هفتگی گزارش یا نکات مهمشان را به تهران می آوردیم و به جلسات منتقل می کردیم تا توزیع شوند. این هم یکی دیگر از ارتباطات ما با ایشان بود.

ارتباطمان با مرحوم آقای بهشتی یکی شرکت در آن کلاس ها، دیگری جلسه بحث ولایت و سومی هم ارتباط با هیئت های مؤتلفه بود.

مدت ها بود به ایشان پیشنهاد می شد به آلمان بروند که قبول نمی کردند. حق هم این بود که قبول نکنند، چون کارهایی که در اینجا انجام می دادند خیلی مهم تر بود، ولی در جریان قتل منصور محتمل بود پای ایشان هم به میدان کشیده شود، زیرا کار توسط هیئت های مؤتلفه انجام شده بود و ایشان هم نماینده امام در هیئت های مؤتلفه بودند. البته اینها از نظر ساواک معلوم نبود و کاملاً سرّی بود، ولی بعید نبود آنها گیر بیفتند و در بازجویی ها ارتباط ایشان با هیئت های مؤتلفه کشف شود. با اینکه ایشان بسیار مدبرانه کار و طوری روابط را تنظیم می کردند که به این آسانی قابل کشف نباشد، ولی احتمالش بعید نبود. مجموعاً این شرایط انگیزه رفتن به آلمان را در ایشان تقویت کرد و ایشان پیشنهاد را پذیرفتند. مرحوم آقای آسید احمد خوانساری در تهران و مرحوم آقای میلانی در مشهد به ایشان پیشنهاد و اصرار کردند که به آلمان بروید. آقای میلانی از این جریان اطلاع و با هیئت های مؤتلفه ارتباط داشتند. خدا آقای میلانی را رحمت کند ایشان در این قسمت ها خیلی مخلصانه کار می کرد. همین جا عرض می کنم که حق ایشان هم ضایع نشود. بعد از جریان ۱۵ خرداد و اینکه رژیم حضرت امام را مدت ها محصور و محبوس کردند، آقای میلانی در مشهد به دوستانی که برای عرض ارادت خدمتشان می رفتند رساله مرحوم امام را هدیه می دادند. ایشان مرجعی بود که خودش را قطعاً اعلم از امام می دانست، ولی رساله امام را به کسانی که به دیدنشان می رفتند هدیه می داد. کاری که در هیچ جا سراغ ندارم که مرجعی رساله مرجع دیگر را به کسانی که به دیدنش می آمدند هدیه بدهد. ایشان وقتی اسم امام را می برد، می گفت: «سلام الله علیه». هیچ نبود جز اینکه واقعاً خدمت به اسلام و نهضت شده باشد. ایشان از این کارها می کرد و آدم مخلصی بود.

یک وقتی در باره ایشان جوسازی هایی کردند. بعد از جریان قتل منصور مسائلی به وجود آمد و برای اینکه ایشان تبرئه شود و کمتر این مطلب به ایشان بچسبد، بستگان و دوستانشان تمهیداتی اندیشیدند و باعث شد جوانانی که با حرارت و داغ بودند و انتظاراتی داشتند که مرحوم آقای میلانی صریحاً و علناً مسائل را دنبال کنند از ایشان گله مند شوند و طبعاً حرف هایی پشت سرشان بزنند. بودجه مدرسه حقانی را آقای میلانی می داد و کسی نمی دانست. در این مدرسه همه طرفدار آقای خمینی بودند، ولی بودجه اش را آقای میلانی می داد. مرحوم آقای قدوسی فرمودند یک وقت آقای میلانی به من گفتند شنیده ام طلبه های مدرسه حقانی به من فحش می دهند. به آنها بگویید قربه الی الله فحش بدهید، برای هوای نفس فحش ندهید! تحقیق کنند اگر وظیفه شان دانستند انجام بدهند به هوس این کار را نکنند.

مرحوم آقای خوانساری و مرحوم آقای میلانی به مرحوم آقای بهشتی پیشنهاد دادند که ایشان به آلمان بروند و ایشان هم قبول کردند. یکی از انگیزه های پذیرش این پیشنهاد دور بودن از پرونده قتل منصور بود. البته از خود ایشان نشنیدم که انگیزه ام این بوده، بلکه تحلیلی است که خودمان از قرائن یا فکر می کردیم علتی که آقایان به ایشان اصرار می کردند همین است. یادم نمی آید که خودشان گفته باشند به این دلیل می روم، ولی تحلیل و تلقی ما این بود.

همکاری بیشتر ما بعد از مراجعت از آلمان بود.

قبل از اینکه وارد این بخش شوید، سئوالاتی از بخش اول می کنم. فرمودید ایشان مدرسه «دین و دانش» را در قم اداره می کردند. از بعضی از افراد شنیده ایم، چون ایشان در قم به نحوی از کارهای حوزوی خارج شدند و به آموزش و پرورش پیوستند و به کار تربیت دانش آموزان در سیستم جدید پرداختند، یک سری واکنش هایی بروز کرد. در این باره توضیحی بفرمایید.

چون تصویر روشنی از جامعه آن موقع ندارید، درست نمی توانید این را تحلیل کنید. در این زمینه برایم سئوالی مطرح نبود، چون جریانی بود که در آن زندگی کردیم. الان که بخواهم برگردم و آن جو را در نظر بگیرم که چگونه به وجود آمد و چه عکس العملی داشت، اولاً باید به دوراندیشی مرحوم آقای بهشتی آفرین گفت که در شرایط سخت گیری های دستگاه های امنیتی کشور که ساواک هنوز چندان پا نگرفته بود روی روحانیت حساسیت داشتند و اصلاً روحانیت را له کرده بودند، مدبرانه عمل می کردند. در آن شرایط امیدی نبود روحانیت بتواند ظهوری یابد و نقش فعال و مؤثری در امور جامعه داشته باشد. حداکثر کاری که فکر می کردند یک روحانی مرجعی در حد آیت الله بروجردی می تواند انجام بدهد این است که بعضی از خلاف شرع های بیّنی را که در کشور انجام می گیرد تا حدی محدود کنند. یا برنامه هایی مثل اینکه در آموزش و پرورش درس قرآن بگذارند. اینها نهایت چیزی بود که فکر می کردند روحانیت می تواند در جامعه اثر داشته باشد. می توان کارهایی را که آیت الله بروجردی کردند برشمرد که چند بار به دربار پیغام دادند یا نماینده ای خواستند و آمدند و صحبت کردند. یکیش این بود که جلوی مجلس شورای ملی در میدان بهارستان مشعلی درست کرده بودند که از آن آتش شعله ور می شد. آقای بروجردی روی این قضیه حساسیت داشتند و نماینده ای از دربار خواستند و پیغام تندی دادند که شنیده ام آتشی که به دست پیغمبر اسلام خاموش شده است می خواهد به دست اعلیحضرت روشن شود. با این تمهید جلوی آن کار را گرفتند. کارهایی که روحانیت می توانست انجام بدهد در این حد بود. مثلاً وقتی مطلب صریح ضد اسلام در روزنامه ها نوشته می شد حساسیتی نشان و پیغامی می دادند. امید اینکه روحانیت بتواند نقش مؤثری در امور جامعه داشته باشد خواب و خیالی بیش نبود. البته همین جا عرض کنم خود مرحوم آقای بهشتی هم چندان امیدی نداشتند، منتهی می گفتند ما می توانیم در سطح وسیع تری نقش داشته باشیم و فکر می کردند بهترین جایی که می شود در دستگاه نفوذ کرد و به این وسیله اسلام را ترویج کرد آموزش و پرورش است. از این رو اول به عنوان دبیر در آموزش و پرورش استخدام شدند و درس زبان انگلیسی را قبول کردند. این هم نکته ای داشت که اگر شرعیات و دینی درس بدهیم بچه ها فکر می کنند حرفه ما این اقتضا را می کند و درس دینی در آن زمان ها رنگ و لعابی نداشت، اما اگر معلمی زبان تدریس و در کلاسش اسلام را ترویج کند بیشتر از او می خرند. ایشان یک دوره کلاس فوق العاده زبان رفتند و زبانشان را تقویت کردند و دبیر زبان شدند. یادم هست در دبیرستان های حکمت و حکیم نظامی دبیر زبان بودند. جوّ آن موقع را مجسم کنید که یک استاد فاضل حوزه که همان وقت مکاسب شیخ در مسجد امام را تدریس می کردند و یکی از مدرسین خوب حوزه بودند درس زبان هم بگوید. این کار تناقضی تلقی می شد که کسی که می تواند درس مکاسب بگوید، سر کلاس به دانش آموزان A، B، C، D درس می دهد.

وقتی آن جوّ را در نظر بگیرید کاملاً طبیعی بود عده ای ان قلت داشته باشند که چرا وقتتان را صرف این کارها می کنید؟ شأن شما نیست. شما در آینده باید مرجع شوید و حالا معلم دبیرستان شده اید. البته ایشان این سیاست را پیگیری کردند تا آنجا که برای نفوذ در دستگاه در اداره برنامه های آموزش و پرورش مسئولیت دروس دینی را قبول کردند و کار بسیار ارزنده ای را به کمک مرحوم آقای باهنر انجام دادند. پس پیش بینی و تشخیص اینکه برای اصلاح جامعه ای که رو به کفر می رفت باید در دستگاه آموزش و پرورش نفوذ کنیم دقیق و دوراندیشانه ای بود. برکاتی بر این کار مترتب شد که نمی دانم خود ایشان چقدر این برکات را پیش بینی کرده بود. با اینکه ایشان خیلی دوراندیش بود فکر نمی کنم چندان به این برکات دل بسته بود. به صورت احتمالات ضعیفی در ذهنشان می گذشت. برکاتش این بود که بعد از پیروزی انقلاب بسیاری از کارهای سطح بالای مدیریت کشور را همان شاگردان دبیرستان «دین و دانش» به عهده گرفتند. ایشان سال ها اینها را تربیت کرده بود و انقلاب که شد از آنها برای مدیریت کشور استفاده کرد و تا سطح وزارت مسئولیت های مهم به دوششان گذاشته شد.

خاطرتان می آید چه کسانی بودند؟

چون یقین ندارم، نمی خواهم از کسی اسم ببرم. کسانی در ذهنم هستند، ولی چون تحقیق نکرده ام مطرح نمی کنم. البته آن طرفش را می توانم عرض کنم عمده کسانی که در قوه قضاییه سر کار هستند و کارهای حساسی دستشان هست فارغ التحصیلان مدرسه منتظریه اند. کارهایی که خیلی خطرناک بود و هنوز هم خطرناک است، به عهده افرادی مثل آقای رازینی و آقای نیری قرار گرفت که الان هم مورد سوء قصدند. اینها از شاگردان ایشان در مدرسه منتظریه هستند.

طبعاً وقتی یک روحانی در این سطح که ایشان را می شناختند که چه استعدادی دارد و اگر ادامه بدهد در آینده قطعاً در سطح مراجع قرار خواهد گرفت، در یک دبیرستان انگلیسی درس بدهد و مدیریت دبیرستان را قبول کند و شبانه روز وقتش را صرف بچه های دبیرستان کند جای تعجب دارد. طبیعی بود عده ای می گفتند حیف ایشان است چنین کارهایی کند. کارهای دیگری که به دنبال این کار انجام می داد در پی تصوری بود که ایشان باید خدمات علمی بیشتری به عالم اسلام کند و مرجع شود که وقتی دبیر یا مدیر دبیرستان شود مانع این حرکتش می شود.

به نقش ایشان در هیئت های مؤتلفه اشاره کردید. این طور که به نظرم می رسد، حرکت مسلحانه در هیئت های مؤتلفه کمتر بود و بیشتر حرکت اجتماعی و سیاسی متشکل علیه رژیم بود، اما یک سری حرکات مسلحانه هم داشت. با توجه به اینکه ارتباط نزدیکی با ایشان داشتید، فکر می کنید موضع ایشان در مقابل عملیات مسلحانه بچه مسلمان ها چه بود؟ به خصوص این طور به نظر می رسید بعد از بازگشت از آلمان به رغم اینکه در برابر عملیات مسلحانه بچه مسلمان ها قرار نمی گرفتند، ولی چندان اعتقادی به پرثمر بودن آن حرکت نداشتند یا بروز نمی دادند.

تا جایی که بنده اطلاع دارم کیفیت تشکیل جریان هیئت های مؤتلفه به این صورت بود، بعد از اینکه حضرت امام از جریان قیطریه و حبس دوره اولشان به قم تشریف آوردند، کسانی که در جریان ۱۵ خرداد از ایشان حمایت و اطراف منزلشان را حفاظت می کردند، خدا رحمت کند مرحوم آقا مهدی عراقی و دوستانشان را آمدند و از امام پرسیدند حالا وظیفه ما چیست. البته قبل از اینکه بیایند و از خود امام سئوال کنند زمانی که امام در قم نبودند و در قیطریه محبوس بودند، از نایب آقای میلانی سئوال کرده بودند که در این زمان وظیفه مان چیست؟ تا جایی که خبر دارم آقای میلانی به آنها گفته بودند شما جلساتتان را با هم داشته باشید، ارتباطتان را با همدیگر تقویت و به تعبیر امروزی کادرسازی کنید تا روزی برسد که بشود یک حرکت قوی انجام داد. این تشکل و برقراری ارتباط بین جلسات تا جایی که اطلاع دارم به توصیه مرحوم آقای میلانی بود. بعد هم که امام آزاد شدند و به قم تشریف آوردند، کسانی که الان مسئولیت های هیئت های مؤتلفه را به عهده دارند و بعضی هایشان مثل امانی شهید شدند و برخی هم که هستند خدمت امام آمدند و پرسیدند وظیفه ما چیست و باید چه کار کنیم؟ امام تأکید کردند جلساتتان را تقویت کنید و یک تشکل همبسته به وجود بیاورید. در محلات تهران هیئت های مذهبی وجود داشتند که اعضای آنها از نظر مسائل دینی و اجتماعی سیاسی آدم های روشن و قوی ای بودند. اینکه به صورت یک تشکل همبسته در بیایند ظاهراً به توصیه امام بود. بلاواسطه این را از مؤسسین هیئت های مؤتلفه شنیده ام. قبلاً هم به توصیه مرحوم آقای میلانی ارتباط برقرار شده بود، اما اینکه به عنوان یک واحد متشکل در بیاید به دستور امام بود و خود ایشان نماینده تعیین کرده بودند که محور وحدت این هیئت ها باشند. کارشان هم تبلیغاتی، کادرسازی و مانند اینها بود و برنامه مسائل نظامی در آن مطرح نبود، ولی معنایش این نبود که هیچ کدام از این هیئت ها یا گروهی از اینها خودشان کار دیگری نداشته باشند. نفی ای نبود. جامع این هیئت ها همین مسائل تبلیغی، تقویت بینش اسلامی و سیاسی بود. اشاره کرده بودم مرحوم آقای بهشتی کمال احتیاط را در برخوردها داشتند. حتی از زبان خود ایشان نقل می کنم که فرمود: «آنچه را که ضرورتی ندارد بدانم به من نگویید.» از کارهایی که می کنید آنجاهایی را که ضرورت دارد بدانم به من بگویید. این یک اصل برای ایشان بود. در این حد با احتیاط و تدبیر برخورد می کرد و نمی گفت این کارها را نکنید، بلکه می گفت آنجایی که ضرورت دارد دخالت کنم به من بگویید، والا لزومی ندارد همه چیز را بدانم. یک وقتی فردا گیر افتادم و حرفی از دهانم پرید و دیگران را به زحمت انداختم. طبعاً نه ما می پرسیدیم آقا از این کار تا چه اندازه اطلاع دارید و موافقید و نه خود ایشان چیزی می گفت. نمی توانم نسبت بدهم که آیا با این کار موافق بود یا مخالف، اما آنچه به عنوان مسئولیت در هیئت های مؤتلفه بود کارهای تبلیغی و سیاسی و امثال اینها بود. کارهای نظامی جزو برنامه هیئت های مؤتلفه نبود، ولی نفیش هم به شرط لا نبود. مثلاً آن طور که انجمن حجتیه فکر می کردند که نباید از این کارها کرد شرط نبود، ولی در عین حال جزو برنامه های هیئت های مؤتلفه هم نبود. برنامه اصلیشان کارهای سیاسی و فرهنگی بود. اگر چیزی بوده است من خبر ندارم.

دو نکته را در یک سئوال خدمتتان عرض می کنم. فرمودید شهید بهشتی جلساتی را برای مطرح ساختن مباحث خاصی تشکیل دادند. آیا آن زمان امثال شهید بهشتی که این گروه ها را تشکیل دادند و طرح بحث کردند سراغ دارید؟ شهید بهشتی برای گستراندن بحثش در سیستم حوزه، آیا با مراجع تقلید آن زمان یعنی آیت الله بروجردی صحبتی داشتند و در این باره تلاشی کردند یا نه؟

اگر منظورتان از دیگران کسان دیگری است که هم فکر بودند و این کار را تأیید می کردند همین ۵۰، ۶۰ نفری می شوند که ایشان دعوت کردند، اگر هم فکر نبودند موافقت نمی کردند. اگر منظورتان حرکت دیگری است که مشابه این شروع شده باشد سراغ ندارم. ویژگی مدیریت و ابتکار ایشان در همین ها بود. غالباً عادت نکرده ایم برای ۲۰ سال بعد فکر و برنامه ریزی کنیم، چه رسد به ۵۰ سال بعد، اما ایشان این دوراندیشی ها را داشت و نه تنها برنامه ریزی می کرد، بلکه در طراحی و اجرا هم ممتاز بود. یعنی مدیر به تمام معنا و خودساخته ای بود، از سیاست گذاری و برنامه ریزی گرفته تا مرحله اجرا. فکر نمی کنم ایشان درس مدیریت خوانده باشد یا حتی مطالعات زیادی در زمینه مدیریت داشته باشد، اما اصلاً برای مدیریت ساخته شده، یعنی کسی بود که باید از رفتارش الگوهای مدیریت را گرفت و تئوری های مدیریت را روی آن ساخت. فطرتاً مدیر خلق شده بود و ویژگی های خاصی داشت، ولی هم فکر زیاد داشتند، مثلاً مرحوم آقای دکتر باهنر از کسانی بود که زود از ایده ایشان حمایت کرد و خودشان به تهران رفت و ماند یا آقای هاشمی یا دیگران و افرادی که استقبال کردند و ادامه دادند از هم فکرهای ایشان بودند. منتهی غیر از ایشان کسی که ابداع کند، ابتکار داشته باشد و بعد هم مدیریت و سازماندهی کند سراغ ندارم.

در ارتباط بالاتر آیا اصلاً مطرح کردند از چنین حرکتی از سوی مراجع حمایت شود؟

در این باره از ایشان سئوال نکرده ام، اما می توانم از فکرشان حدس بزنم. ایشان باهوش تر و بافراست تر از این بود که چیزی را مطرح کند که در آن شرایط امکان عمل و پذیرشش وجود نداشت، ولی کار دیگری را که شروع کرد که بخش بعدی عرایضم هست و ان شاءالله فرصتی باشد بدان بپردازم با مراجع مطرح کرد و آن مسئله مدرسه منتظریه بود که ایشان این را که برنامه و سیستم آموزشی جدیدی مطرح شود به کمک مرحوم ربانی شیرازی و مرحوم آقای گلپایگانی مطرح کردند. دسترسی به مرحوم آقای بروجردی در طرح کردن این حرف ها کار آسانی نبود، مخصوصاً مسائل بسیاری که آقای بروجردی شخصاً می بایست اداره می کردند، ولی مرحوم آقای گلپایگانی از نزدیکان آقای بروجردی و خیلی هم مورد اعتماد ایشان بودند و آقای بهشتی و آقای ربانی شیرازی هم با ایشان آشنایی و دوستی نزدیک داشتند و این موضوع را با آقای گلپایگانی مطرح و ابتدا مدرسه ای به نام مدرسه آقای گلپایگانی تأسیس کردند. پایه سیستم آموزشی جدید از آنجا گذاشته شد. مرحوم آقای بهشتی می دانست اگر موافقت مراجع نباشد شکست می خورد و به علاوه احتیاج به کمک های مادی، علمی و نیروی انسانی داشتند و نیاز بود موافقت آنها را جلب کند. این کار را کردند و موفق هم بودند. آقای گلپایگانی با وجودی که در بین مراجع قم شخصیت بسیار مقدسی بود البته آقای خوانساری هم از لحاظ قداست همین طور بودند، در عین حال هم به واسطه اعتمادی که به آقای ربانی شیرازی و آقای بهشتی داشتند و هم به دلیل اهمیتی که این کار داشت و بیّن بود حوزه احتیاج به چنین حرکتی دارد این را پذیرفتند و مدرسه ای با برنامه تأسیس کردند. برای این امر خانه ای را اجاره کردند که اجاره آن را آقای گلپایگانی و حقوق اساتیدش را آنها می دادند و کمک هزینه ای هم به طلبه ها می پرداختند. این را که از آقای بروجردی می گرفتند یا نه، نمی دانم. به هر حال به اسم ایشان و مدرسه آقای گلپایگانی بود. بعد از اینکه مدرسه منتظریه تأسیس شد مدرسه آقای گلپایگانی ادامه و گسترش یافت و چند مدرسه شد و هنوز هم مدرسه آقای گلپایگانی دنباله همان هایی است که ابتکارش از مرحوم آقای بهشتی بود.

در این زمان موضع امام راجع به این قضایا چه بود؟ آیا شهید بهشتی قبل از سال ۱۳۴۰ با امام ارتباط داشت و اصلاً برخوردشان با امام به چه شکلی بود؟

امام شخصیت بسیار تودار، عمیق و ناشناخته ای داشت و مراحل زندگیش متفاوت بود و در هر مرحله ای مرکز ثقل کارش را یک موضوع قرار می داد. این تحلیل زندگی امام هست و هر کسی تحلیلی دارد و بنده که تماشا می کنم می گویم زندگی ایشان مراحلی داشت که در هر مقطعی روی یک موضوع متمرکز شده و آن را به جایی رسانده و بعد سراغ موضوع دیگری رفته اند. دورانی که ایشان به تحصیل می پرداخت روی این قضیه متمرکز بود و جریان مرحوم آشیخ عبدالکریم حائری که پیش آمد امام برای آوردن ایشان از اراک به قم پیگیری های زیادی کرد. بعد که ایشان احساس کرد لازم است در زمینه معقول و عرفان کار کند مدتی روی این مسائل متمرکز شد و از محضر مرحوم آقای شاه آبادی بهره برد. پس از آن تشخیص داد که باید در فقاهت کار کرد و چراغ فقاهت را در حوزه روشن نگه داشت و تقویت کرد. مدتی هم در کارهای فقه و اصول متمرکز شد و حتی بحث های فلسفی را کنار گذاشت، در آن مدت به کارهای سیاسی هم نمی پرداخت جز به صورت حاشیه ای و خیلی کمرنگ. کاملاً متمرکز در فقه و اصول بود. از وقتی که احساس نیاز به توجه به مسائل سیاسی کرد که جامعه اسلامی احتیاج دارد و اگر کار نشود جامعه اسلامی واقعاً در خطر است، ثقل کارش را مسائل سیاسی قرار داد. البته به فقه و اصول خیلی اهتمام داشت و هیچ وقت درس فقهش را تعطیل نکرد، ولی ثقل کارش را مسائل سیاسی و مبارزه قرار داد. تا قبل از این مرحله تا آنجایی که اطلاع دارم امام ارتباطی با مرحوم دکتر بهشتی نداشت. ایشان در مسائل برنامه حوزه، تغییر برنامه و امثال اینها نبود و اصلاً در این مسیر فکر نمی کرد. همان طور که عرض کردم مقطعی بود که ایشان متمهذ یا متمهز بر فقه و اصول و تربیت فقیه بود. خیلی اصرار می کرد دقت و روی خودتان کار کنید و ابتکار داشته باشید. ایشان معمولاً جلسات آخر سال تحصیلی را که پس از آن سه ماه تابستان شروع می شد به موعظه می پرداخت. در جلسه ای فرمود اکثرتان مجتهد هستید و باید بروید اجتهاد کنید. تقلید برای شما جایز نیست. به شاگردان روحیه می داد و آنها را تقویت و در این فضا فکر می کرد و به کارهای دیگر چندان اهمیتی نمی داد. از وقتی که برای مبارزه احساس مسئولیت کرد این امر کار اصلیش شد. در آن موقع کسانی را که در این زمینه فعالیت هایی می کردند شناسایی، جذب و با آنها ارتباط برقرار کرد. دیگران هم با ایشان ارتباط برقرار کردند. ارتباط مرحوم بهشتی با حضرت امام «رضوان الله علیه» در این فاصله و مربوط به مسائل نهضت بود. جلوترش مرحوم آقای بهشتی شاگرد امام نبودند، ایشان شاگرد مرحوم آقای داماد بودند. درس فقه را نزد مرحوم آقای بروجردی می خواندند و درس عادی و متعارفشان را نزد آقای داماد می رفتند. آقای موسوی اردبیلی، آقای مکارم شیرازی و آقای مشکینی هم از شاگردان آقای داماد هستند. البته استادهای اصلیشان را آقای بروجردی و آقای طباطبایی می دانستند و این تعبیر را از خود ایشان شنیدم که «ساخته دو تا محمدحسین طباطبایی هستم.» یکی آقای بروجردی و یکی هم آقای طباطبایی. در واقع شخصیت خود را ساخته این دو نفر می دانست. یادم نمی آید ایشان درس امام را شرکت کرده باشند. ارتباطشان با امام از زمان نهضت و به خاطر احساس وظیفه ای بود که در این زمینه می کردند.

هیئت های مؤتلفه که تشکیل شدند، بعد از قیام ۱۵ خرداد این هیئت ها احساس کردند بازویی برای حضرت امام و تشکیلات هستند. فرمودید چند نفر روحانی بودند و امام مخصوصاً آقای بهشتی و آقای مطهری را فرستادند که نظارت داشته باشند. در جریان خاصی که اتفاق افتاد و هیئت های مؤتلفه با آن شناخته شده هستند، بحث ترور منصور بود. با وجودی که شهید بهشتی در تهران هست و تماس دارد و نماینده امام در هیئت های مؤتلفه است، آیت الله محی الدین انواری را برای صحبت نزد امام می فرستند. بعد هم آقای عسگراولادی نزد حضرت امام تشریف می برند. علتش چه بود؟ نظر شخصی شما در این باره چیست؟

عرض کردم کسان دیگری بودند و یکیشان همین آقای انواری بودند که قبلاً با هیئت ها ارتباط داشتند. شخص دیگر مرحوم آقای مولایی بود که نایب التولیه آستانه حضرت معصومه(س) از طرف امام به ایشان واگذار شد. نفر سومی هم بودند که یادم نیست. آقای انواری با جریان قتل منصور ارتباط مستقیم و با مرحوم آقای میلانی ارتباط داشتند. دقیقاً جزئیاتش را نمی دانم که از کجا شروع شد و به چه صورت و در چه حدی ارتباط داشتند، اما فی الجمله می دانم مسلماً ایشان از این مسئله و ارتباطات آگاه بودند، اما اینکه چرا آقای بهشتی مطرح نشد دو تفسیر دارد و هیچ کدامشان را یقیناً نمی توانم عرض کنم. یکی اینکه ایشان طوری در کتمان مسائل و سرّی بودن مسائل نقش ایفا می کرد که هیچ گاه خودش را در این جریان مطرح نکرد. در حالی که می دانست و موافق هم بود، ولی به خاطر دوراندیشی و احتیاطی که در این جور کارها اعمال می کرد، جایی خودش را مطرح نساخت. نمونه اش را عرض کردم که در کارهای عادی می فرمود آنچه را که ضرورتی ندارد بدانم به من نگویید. تفسیر دیگر اینکه ایشان سلیقتاً با این جور کارها موافق نبود. نفی نمی کرد، لااقل دوست نداشت خودش در این مسئله درگیر شود. هیچ قضاوتی ندارم که کدام تفسیر بوده، اما هر دوی آن محتمل است و هیچ بعید نیست می دانست و حتی بیش از دانستن به خاطر احتیاط اینکه رهبری نباید در مسائل هادی درگیر شود و ارتباطش خیلی روشن نشود جایی خودش را مطرح نمی کرد. کسی که می تواند در این زمینه نظر روشن تری بدهد شاید خود آقای عسگراولادی باشد. از ایشان سئوال کنید بهتر می توانند واقعیت را مطرح کنند.

فکر کنم به طور طبیعی به مدرسه حقانی رسیدیم.

چند دقیقه ای به این مسئله مهم می پردازم. زمینه ای در خود بنده از اول طلبگی بود و بعد هم که با مرحوم دکتر بهشتی آشنا شدم، این فکر تقویت شد که باید تغییر بنیادی در سیستم آموزش حوزه ایجاد کرد. البته در یزد و سال های اول طلبگیم در چهارده پانزده سالگی به دروس دانشگاهی و امثال اینها علاقه داشتم و زبان های فرانسه و انگلیسی را همان جا خوانده بودم. خدا آقای محققی را رحمت کند، ایشان قبل از آقای بهشتی در آلمان بود و پیش از آنکه به آلمان برود در یزد بود و پیش ایشان فرانسه و یک مقدار درس های دانشگاهی را می خواندم. ایشان حق استادی به گردن ما دارد. بعد که به قم آمدم و با مرحوم آقای بهشتی که آشنا شدم، این امر تقویت شد و با فکر ثاقب و صائبی مثل ایشان ما هم تحت الشعاع فکر ایشان واقع شدیم. مدرسه آقای گلپایگانی تازه آغاز به کار کرده بود و ایشان از من دعوت کردند تو بیا آنجا و تدریس کن. برنامه های پیش بینی شده در آنجا، در مراحل اولیه یا یک مرحله انتقالی بود. در واقع چندان جدی نبود و می بایست مرحله ای را گذراند تا به مرحله اصلی تر رسید. به من پیشنهاد کردند درس منطق را در آنجا بگویم. گفتم علاقه ای به این درس ندارم و قبول نکردم. گفتند تو که می گویی باید تحولی ایجاد کرد چرا همکاری نمی کنی؟ گفتم فعلاً کارهای واجب تری برای خودم دارم که باید انجام بدهم و این را برنامه ایده آل خودم نمی دانم. چون سفارش فرموده بودید همه واقعیت ها گفته شود قید می کنم که پس از تشکیل مدرسه حقانی، در کنار آن از طرف آقای شریعتمداری دارالتبلیغ تشکیل شد. آن موقع آقای شریعتمداری نفر دوم مبارزه تلقی می شد و در عکس های تبلیغاتی عکس امام و آقای شریعتمداری را با هم چاپ می کردند. یعنی مثلاً یک وقت از امام خواستند نماز عید بخوانید و ایشان گفتند بروید از آقای شریعتمداری بخواهید. مخصوصاً آقای شریعتمداری از خطه آذربایجان بود امام خیلی سعی می کردند یک نوع هماهنگی ایجاد شود و اختلاف ترک و فارس به وجود نیاید. امام به این نکته توجه داشتند.

از آقای بهشتی خواسته شده بود برنامه ای برای دارالتبلیغ تدوین کنند و ایشان هم انجام دادند. در کنارش یک برنامه هفده ساله برای مدرسه حقانی در نظر گرفته بودند و کل مطالبی را که فکر می کردند یک روحانی لازم است بداند در یک دوره پیوسته هفده ساله پیش بینی و تدوین کرده بودند. در جریان مبارزات امام علی رغم اینکه حفظ وحدت را ضرورت می دانستند با مسئله دارالتبلیغ مخالفت کردند. اینکه امام از این جریان چه درک کرده و چه سرّی بود و از کجا فهمیده بودند، نمی دانم، ولی امام فراستی داشت که دریافت ممکن است دستگاه مایل به این کار شود. یک جلسه با مرحوم آقای ربانی شیرازی، مرحوم دکتر باهنر، آقای هاشمی رفسنجانی و احتمال قوی مرحوم دکتر مفتح خدمت آقای شریعتمداری و امام رفتیم تا مسئله قدری حل شود و اختلاف شدت نیابد. امام قاطعانه می گفتند می دانم این کار به صلاح روحانیت نیست، اما دلیل روشنی که از کجا می دانند برای ما نفرموند، یادم نمی آید گفته باشند، اما خیلی قاطعانه با این امر مخالفت می کردند. با اینکه از آن طرف وحدت را خیلی لازم می دانستند و سفارش می کردند که آقایان اقلاً هفته ای یک جلسه دور هم جمع شوند و یک چای بنوشند، ولی با این قضیه با جدیت مخالفت کردند.

حقیقتش این است که یک روز مرحوم آقای بهشتی منزل ما بودند. گفتم شما که در این جریان می دانید به اشخاص تا چه اندازه می شود اعتماد کرد و به همه نمی شود یکسان اعتماد کرد چطور با دارالتبلیغ همکاری کردید و برنامه دادید؟ عین عبارت هایشان یادم نیست، اما ایشان فرمودند همکاری ای که کردم در همین اندازه ای بوده است که احتمال می دادم اثر مثبتی برای حوزه و روحانیت داشته باشد. بیش از این همکاری نکردم. در حد دادن یک برنامه بود. کار دیگری نکردم. حتی نسبت به این امر هم به ایشان اعتراض کردیم که چرا تا این اندازه هم با دارالتبلیغ همکاری کردید. ایشان هم گفتند چون این را منافی با حرکت خودمان نمی دیدم با آنها همکاری کردم.

به هر حال ایشان برای مدرسه حقانی یک برنامه هفده ساله در نظر گرفتند و هنوز خیلی نُضج نگرفته بود که به مدت پنج سال به آلمان رفتند. بعد از بازگشت ایشان شورای مدیریتی برای مدرسه تشکیل شد. مدیر رسمی آقای قدوسی بودند، ولی جناب آقای جنتی «حفظه الله» و مرحوم آقای بهشتی و بنده به عنوان خدمتگزاری در خدمت ایشان شورای مدیریت مدرسه را تشکیل می دادیم. برنامه ریزی و سیاست گذاری کارهای مدرسه به عهده این شورا بود. قبل از اینکه آقای بهشتی از آلمان برگردند آقای قدوسی از من دعوت کردند که درس تفسیری آنجا بگویم. بعد که آقای بهشتی بازگشتند در این شورا پیشنهاد کردم باید درس فلسفه ای در این مدرسه و تدریجاً در حوزه بگذاریم که متناسب با نیازهای زمان باشد. کسی که بخواهد کتاب فلسفه بخواند شرح منظومه ملاهادی سبزواری و اسفار را می خواند و اینها پاسخ گوی نیازهای جامعه ما نیست. ممکن است یکی ده سال هم وقتش را صرف فلسفه در این روش کند و نتواند پاسخ های قانع کننده ای برای شبهات فلسفی امروز بیابد. آن موقع به تازگی کتاب «فلسفتنا»ی آقای صدر چاپ شده بود. پیشنهاد کردم این کتاب را به عنوان کتاب درسی در مدرسه مطرح کنیم و بعد هم به این فکر باشیم یک کتاب درسی بنویسیم که لازم نباشد کسی دوره طولانی اسفار یا منظومه با مشکلات و پیچیدگی هایش را که شاگرد چیزی سر در نمی آورد بخواند. باید کتاب روشنی با حجم کمتر و بیان روشن تر و تا حد ممکن ناظر به نیازهای روز باشد. در آنجا مطرح شد چه کسی درس «فلسفتنا» را بگوید؟ گفتم خودم قبول می کنم. اولین بار که فلسفتنا در حوزه قم تدریس شد، در مدرسه منتظریه به پیشنهاد خودم بود. بعد از مرحوم آقای طباطبایی خواستند کتاب مختصری در فلسفه بنویسند که به جای منظومه یا قبل از منظومه تدریس شود که ایشان «بدایه الحکمه» و سپس برای ادامه اش در سطح عالی تر «نهایه الحکمه» را نوشتند. این به پیشنهاد مدرسه حقانی بود که هم مرحوم آقای بهشتی و هم مرحوم آقای قدوسی در این جهت نقش اساسی داشتند. در ابتدا این دو کتاب به صورت پلی کپی تکثیر و در مدرسه تدریس می شد. هنوز پلی کپی هایش را دارم. بعد کم کم چاپ شد و امروز یک کتاب رسمی در همه حوزه ها در چند شرح و چند تألیف شده است.

آن مدرسه بر این اساس تأسیس شد که نیازهایی که امروز در واقعیت مطرح است و در برنامه های سنتی حوزه تأمین نمی شود آن مدرسه بتواند تأمین کند. شاید برنامه اش پیش دوستان باشد. ممکن است آقای طباطبایی که مدرسه شهیدین را اداره می کند آن برنامه و رساله را داشته باشند. مرحوم آقای بهشتی یک برنامه هفده ساله نوشتند که هیچ وقت به طور کامل عملی نشد. سال چهاردهمش انقلاب پیروز شد. عالی ترین سطحش کسانی بودند که در سال چهاردهم شرکت می کردند. یکیشان آقای طباطبایی هستند که الان مدرسه شهیدین را اداره می کنند، آقای نیری رئیس دادگاه انقلاب، آقای صدیقی رئیس دادگستری استان تهران بودند و دادگاه تجدید نظر هستند، آقای رازینی، آقای محمدی عراقی و تعداد دیگری از فضلایی که امروز هر کدامشان دست اندر کار مسائل مهم کشورند چهارده سال از آن برنامه هفده ساله را گذراندند. سه سال از این برنامه اجرا نشد. البته شاید عیناً قابل ادامه هم نبود و می بایست تغییراتی داد، چون آن برنامه ۲۰ سال پیش نوشته شده بود و ثابت نمی ماند. تغییراتی در آن داده شد، از جمله اینکه فلسفتنا، بدایه الحکمه و نهایه الحکمه که در برنامه قبلی پیش بینی نشده بود و اصلاً کتابی در این زمینه نبود تدریس شد. در مجموع همه حجم مطالب پیش بینی شده تدریس نشد. ما هم در آنجا در خدمتشان بودیم، از جمله یک کار نسبتاً سطح بالای فلسفی، بحث مطالعات تطبیقی فلسفی انجام گرفت، مخصوصاً وقتی ایشان از آلمان برگشتند مسائل دیالکتیک زیاد مطرح می شد که ریشه اش از هگل بود. خودشان پیشنهاد کردند فلسفه هگل را به بحث بگذاریم و بحث تطبیقی را روی آن انجام بدهیم، خصوصاً ایشان زبان آلمانی را یاد گرفته بودند و می توانستند از متن آلمانیش استفاده کنند. می گفتند من از متن آلمانیش مطالعه می کنم و شما ترجمه کتاب مرحوم دکتر عنایت را بخوانید. هر هفته حاصل مطالعات دوستان را به کنفرانس می گذاشتند و روی آن بحث می کردند. در آن جلسه در خدمت ایشان بودیم که جلسات مدیریت شورای مدیریت مؤسسه هم بود.

بعد از آلمان کار دیگری را شروع کردند که آخرین محورها در زمینه ارتباط با ایشان است که می خواستم عرض کنم. پس از بازگشت از آلمان ایشان فرمودند برای گسترش تبلیغات اسلامی در جهان طرحی دارم که چهار مرکز دیگر در ژاپن، فرانسه، انگلیس و آلمان مثل مرکزی که در هامبورگ وجود دارد تأسیس شوند. برای اینکه بتوانیم چنین مراکزی را اداره کنیم باید از حالا به فکر باشیم افرادی را برای اداره کردن آنجا تربیت کنیم. از ویژگی های مرحوم دکتر بهشتی این بود که وقتی می خواست کاری را شروع کند اول نمی آمد ساختمانش را بسازد و بعد تازه ببیند محتوایش چه باشد. اول فکر محتوا و اداره اش را می کرد و بعد لوازم فیزیکی آن. برخلاف بسیاری از اشخاص و کارهای دیگری که ملاحظه می شود. ابتدائاً ایشان گفتند تو پنج نفر را معرفی کن که این ویژگی ها را داشته باشند و به درد این کار بخورند. به تعبیر بنده بهشتی کوچکی در آینده شوند. هر چه فکر کردم در آن شرایط و بین دوستانی که آن موقع می شناختم سه نفر را بیشتر نتوانستم معرفی کنم. گفتم این سه نفر را من معرفی می کنم و شما از بین دوستانتان دو نفر دیگر را پیشنهاد بدهید. آن سه نفر آقای مسیح مهاجری، آقای حسین مهرپور و آقای محمدباقر انصاری بودند. بنا بود دو نفر از جاهای دیگر معرفی کنند که بالاخره هم پیدا نشد. ایشان برای این سه نفر برنامه پنج ساله ای را در نظر گرفتند و ما هم مسئول اجرایی و هماهنگیش بودیم. خودم یک درس را برایشان می گفتم. قرار بود بحث در باره تقویت عقاید و امثال اینها باشد که آن درس را می گفتم و مطالعاتی هم در زمینه مسیحیت بود که خود آقای بهشتی سرپرستی می کردند که کتاب هایی را مطالعه کنند و سپس هفتگی به بحث می گذاشتند. یکی دو برنامه دیگر هم بود که یکیش تقویت زبان و دیگری مطالعات اجتماعی سیاسی بود. این برنامه هم چند سال ادامه یافت و به پایان نرسید و انقلاب پیروز شد. نه آن پنج نفر تکمیل شدند و نه آن سه نفر دوره پنج ساله پیش بینی شده را پشت سر گذاشتند. متأسفانه بعد از انقلاب که می خواستند کسی را جای خودشان به آلمان بفرستند به قدری مسئولیت های داخل کشور زیاد بود که از این سه نفر هیچ کدام نرفتند. اخیراً آقای انصاری چند سالی به عنوان مسئولیت اداره مسجد هامبورگ رفتند. در راستای آخرین برنامه ای که مرحوم آقای بهشتی در نظر گرفته بودند آقای مهاجری سفری به کشورهای خلیج فارس کرد و سفری هم به ژاپن رفت. یادم نیست آقای انصاری هم رفتند یا نه. سفر برای این بود تا با محیط آشنا شوند و خودشان را برای قبول مسئولیت آماده کنند.

این هم یکی از محورهایی بود که منشاء ارتباطمان با مرحوم آقای بهشتی بود.

زیاد وقتتان را نمی گیرم. در مورد مدرسه حقانی نکته ای هست که دوست داشتم بدانم، چون شما صاحب نظرترین فرد در این زمینه هستید. در سال هایی که حرکت حسینیه ارشاد شروع شد و فعالیت های دکتر شریعتی و مواردی که ایشان مطرح می کرد در مدرسه حقانی اختلاف نظری بین طلاب وجود داشت. این اختلاف نظر کمتر منعکس می شد، ولی در خود مدرسه محفل هایی را درست کرده بود، از جمله اینکه خدمت شما آمدند و از شما نظرخواهی کردند و اگر خاطرم باشد بحث خاتمیت را از دیدگاه دکتر شریعتی مطرح و آن را نقد کرده بودید. از افراد دیگری، از جمله مرحوم دکتر بهشتی هم در جلسه ای در مشهد نظرخواهی کرده بودند. برایم نکته جالب این بود با وجود اختلاف دیدگاه بین حضرتعالی و مرحوم بهشتی در باره خاتمیت از دیدگاه دکتر شریعتی این نوع همکاری و نزدیکی بین شما و مرحوم بهشتی وجود داشت و بارها به دوستان گفته ام جای این روحیات خالی است. متأسفانه امروزه اختلاف دیدگاه باعث می شود اختلافات دیگری را در کنارش مطرح کنند و مسائلی پیش می آید که در حال حاضر جو را آلوده کرد ه اند. در این باره توضیحی بفرمایید.

این مسئله داستان بسیار مفصل و ابعاد مختلفی دارد که اصلاً حرکتی که شروع شد جهات مثبتی داشت یا منفی؛ حساسیت هایی که اشخاص روی آن داشتند از چه نظر بود، مثلاً نظر بنده نسبت به این موضوع چه بود و کار به کجاها رسید. اینها مفصل است و وقتش نیست عرض کنم. گفت وگو و ثبت شده است و چنانچه مایل باشید می توانید از آرشیو اینجا بگیرید.

اما آن بخشی را که با مرحوم آقای بهشتی ارتباط می یابد عرض می کنم. در سال های اولی که از آلمان برگشته بودند، حسینیه ارشاد یک مقدار رواج پیدا کرده بود و تازه داشت اوج می گرفت. از ایشان دعوت کردند و ایشان هم رفتند سخنرانی ای کردند. همان وقت بعضی از دوستان نزدیکشان با این کارشان موافق نبودند، چون همان طور که می دانید حسینیه ارشاد دست طرفداران نهضت آزادی بود و الان هم تولیتش با آنهاست. کسانی که به این مسائل و ضعف ایدئولوژی نهضت آزادی حساسیت داشتند مایل نبودند آقای بهشتی به آنها انتساب یابد، ولی ایشان با دید وسیعی که داشتند می گفتند در هر جایی زمینه ای برای تبلیغ اسلام و گرایش به اسلام باشد، به خصوص در شرایطی که هنوز انقلاب پیروز نشده بود باید سعی کنیم نیروها را جذب کنیم و اگر در این مرحله بخواهیم کسانی را از خودمان دفع کنیم، صلاح نیست و آخرش علی می ماند و حوضش. نمی شود برای مبارزه و نهضت اول با گروه های مختلف تسویه حساب کنیم. لااقل گروه های مذهبی را نباید دفع کنیم. حالا اگر اشتباهاتی هم دارند باید سعی کنیم اصلاح شوند و اگر نشدند باید در مرحله دیگری موضع بگیریم. این نظر ایشان بود و مبدأ اختلافشان با بعضی از دوستان نزدیکشان از همین جا شروع شد. این مقوله هیچ منشأ اختلافی بین من و مرحوم آقای بهشتی نبود و موضع ایشان را درک می کردم و روز به روز همکاریمان با هم قوی تر می شد. این قضیه ادامه داشت تا حرف های خاص دکتر شریعتی مطرح شد. داستان مفصل است و فرصت نمی کنم عرض کنم. مبدأ آن مرحوم آقای دانش آشتیانی از شهدای هفتم تیر بود. با ایشان از اوایل طلبگی رفاقت داشتم. ایشان پرسیدند: «فلانی! نظرت راجع به دکتر شریعتی و بحث های حسینیه ارشاد چیست؟» آقای دانش آشتیانی آدم مؤدب و سنگینی بود. جواب دادم: «به نظر من یک حرکت انحرافی است که واقع خواهد شد و پیش هم خواهد رفت. ایشان به خوبی درک کرده است که چگونه با جوان ها کار کند و زمینه هم فراهم است و کارشان پیش می رود.» گفتند: «به همین سادگی بنشینیم و بگوییم کاری است که پیش می رود و ما هیچ کاری نباید بکنیم؟» گفتم: «برای خودم وظیفه ای احساس نمی کنم که بتوانم کاری انجام بدهم. باید کار مثبت کنیم. کاری که دوست داریم و برنامه مثبتمان را در آنجا دنبال کنیم. والا مقابله و مبارزه کردن با آن را مفید نمی بینم. لااقل برای خودم این طور نمی بینم.» ایشان گفتند: «حقیقتش این است که با دکتر شریعتی صحبت کردم و گفتم بعضی از نظریاتت خلاف مبانی اسلامی است. با کسی که مورد قبول خودت باشد صحبت کنید. ایشان گفتند حاضرم با آقای طباطبایی صحبت کنم.» آقای دانش آشتیانی به من گفتند: «به شما پیشنهاد می کنم پیش آقای طباطبایی بروید و از ایشان وقت بگیرید که دکتر شریعتی پیش ایشان برود و حرف هایش را بزند. قاعدتاً اگر آقای طباطبایی چیزی بگویند بدش نمی آید بپذیرد و می گوید از ایشان حرف را شنیده ام و غیر از این است که از یک منبری یا کس دیگری حرف بپذیرد. ایشان گفتند هر وقتی و هر جایی بگویید حاضرم بروم.» گفتم: «آن که از لا به لای سخنرانی ها و مواضع ایشان شنیده ام این جور نمی شناسم، ولی حالا که اصرار می کنید چشم!» یادم هست منزل آقای طباطبایی روبه روی مدرسه حجتیه بود. به آنجا رفتم و عرض کردم جریان این است. آقای طباطبایی آقای دانش آشتیانی را می شناختند. گفتم: «ایشان پیشنهاد کرده اند اجازه بدهید دکتر شریعتی خدمت شما بیایند و نصیحتش کنید و اقلاً زاویه اش از مرکز انحرافی تنگ تر شود. همین هم قدمی است.» ایشان فرمودند: «اگر دکتر شریعتی از حرف هایش برگردد دیگر دکتر شریعتی نیست. اگر نخواهد برگردد آمدنش به اینجا چه فایده ای دارد؟» باز پررویی کردم و گفتم: «آقا! احتمال نمی دهید اقلاً فسادش کمتر می شود. این هم یک قدم است.» ایشان فرمودند: «من که احتمال نمی دهم.» بالاخره پررویی کردم و قرآن در آوردم و گفتم: «استخاره ای کنید. اگر استخاره خوب آمد اجازه بدهید دکتر شریعتی بیاید خدمت شما.» ایشان استخاره کردند و قرآن را به دستم دادند و گفتند: «بخوان!» این آیه سر صفحه بود: «أَلَا بُعْدًا لِعَادٍ قَوْمِ هُودٍ».(۱) دیگر دهانمان بسته شد و آخرین تیر ترکشمان بود که حداقل از راه استخاره گردن ایشان بگذاریم. قرآن را بوسیدیم؛ کنار گذاشتیم، بلند شدیم و رفتیم.

آقای دانش آشتیانی سراغم آمد و پرسید: «چه شد؟» جریان را برایشان گفتم. یادم نمی رود شب در مسجد اعظم با هم قدم زدیم و مدتی با هم صحبت کردیم. سئوال کرد: «خودت حاضری با او صحبت کنی؟» پاسخ دادم: «بله!» گفت: «ایشان کی بیاید؟» گفتم: «آقای دانش! آقای دکتر شریعتی به قم نمی آید که با من صحبت کند. من به تهران می آیم.» گفت: «خب شما کی می آیید که بگویم بیاید منزل شما در تهران.» گفتم: «منزل ما هم نمی آید. شما جای ثالثی مثلاً خانه خودتان را در نظر بگیرید.» منزل ایشان قیطریه و نزدیک حسینیه ارشاد بود. گفتم: «منزل خودتان قرار بگذارید و از ایشان وقت بگیرید. وقتی ایشان حاضر است بیاید من هم از قم به خانه شما می آیم و دوستانه صحبت می کنیم.» گفت: «پیشنهاد خوبی است.» در این جریان اتفاقاً یک روز مرحوم آقای بهشتی منزل ما بودند. به ایشان هم عرض کردم چنین صحبتی شده است. مسبوق بود که مرحوم آقای بهشتی، مرحوم آقای مطهری و ظاهراً آقای خزعلی پیغامی به دکتر شریعتی داده بودند. مضمون پیغام این بود که کاری را که امریکا و رژیم می خواهند علیه روحانیت انجام دهند شما دارید می کنید. یعنی کارهای دکتر شریعتی در جهت اهداف امریکا و رژیم است. خود آقای بهشتی این را به من فرمود. به دنبال آن جلسه ای با دکتر شریعتی گذاشتند و پس از آن دکتر شریعتی سخنرانی ای در تأیید روحانیت کرد که نتیجه پیغامی بود که مرحوم آقای بهشتی به او داده بودند. وقتی به ایشان گفتم بناست چنین کاری کنیم، گفتند: «پس یک مقدار نوشته هایش را بخوانید.» گفتم: «نمی خواهم مناظره کنم که بگویم من بر حق هستم یا شما بر حق هستید. می خواهیم دوستانه صحبت کنیم و غیر مستقیم نصیحتش کنم که کاری که دارید می کنید خطرناک است و با دین مردم بازی نکن. نمی خواهم بگویم فلان جا اشتباه کردی و بد گفتی و از این حرف ها. می دانم این جور حرف ها فایده ای ندارد و احتمال می دهم وقتی دوستانه و صمیمانه صحبت کنیم شاید یک مقداری اثر و قدری احساس مسئولیت کند. به همین نیت هستم.» گفتند: «بسیار خب! در عین حال که فرصت داری یک مقدار نوشته هایش را بخوان تا مشخصاً سوژه هایی در اختیار داشته باشی.» به توصیه ایشان بعضی از جزوه هایی را که آن زمان منتشر می شد، مثلاً درس های اسلام شناسی را مرور کردم. خلاصه یک روز صبح جمعه قرار شد به منزل آقای دانش آشتیانی در قیطریه بروم و ایشان هم قول داده بود ساعت هشت یا نه صبح به آنجا بیایند. قرار بود برای صبحانه بروم، نمی دانم به ایشان هم قول صبحانه را داده بود یا بعد از آن را. یکی از دوستان هم فهمید و به آنجا آمد و سه نفر بودیم. هر چه آقای دانش آشتیانی با حسینیه ارشاد، منزلشان و این طرف و آن طرف تماس گرفت ایشان جواب نداد و نیامد. نزدیکی های ظهر بالاخره ایشان موفق شد تماس بگیرد و گفتند تب شدیدی دارم و نمی توانم از جایم حرکت کنم. آن روز تولد حضرت زهرا(س) بود و ایشان عصر همان روز در حسینیه ارشاد سخنرانی داشت. تا ظهرش ایشان می گفت تب شدید دارم و نمی توانم از جایم تکان بخورم و بعد از ظهر در حسینیه ارشاد سخنرانی داشت. البته آن روز، روز زن نبود و به مناسبت این میلاد می خواستند در باره زن از دیدگاه اسلام صحبت کنند. شاید «فاطمه فاطمه است» نتیجه سخنرانی همان روز باشد. دقیق خاطرم نیست.

غرض اینکه چنین جریانی داشتیم، ولی به هر حال نظرم این بود طرح مباحثی که ایجاد اختلاف کند صحیح نیست. اصرار زیادی به من می کردند که مقاله، رساله، کتاب یا ردیه ای بنویس. هیچ قبول نکردم، ولی در مدرسه به عنوان بحث طلبگی جلساتی راجع به موضوعاتی خارج از برنامه درسی تشکیل می شد و در آن جلسات بحث می کردیم، از جمله بحث ها در باره داروینیسم بود که همان موقع بچه ها در مورد خلقت انسان مطلبی نوشتند و چاپ هم شد. به این مناسبت بعضی از اشکالاتی که به نظرمان می رسید، من جمله خاتمیت را به بحث می گذاشتیم. طبعاً عده ای موافق و برخی مخالف بودند. می دانید در مدرسه منتظریه جو طوری بود که عده ای از بچه های مجاهدین و حتی فداییان خلق از طلبه های آن مدرسه در آمدند. الان یکی از طلبه های عالی ترین سطح مؤسسه از مجاهدین است و در هلند زندگی می کند. نمی خواهم اسمش را ببرم. هنوز هم در عالی ترین سطح هست. بعضی ها هم از مؤسسه اعدام شده اند. تصور کنید چه جوّی بود. طرفداران و کسانی که از این افکار حمایت می کردند از این تیپ ها بودند. اولین زمینه تبلیغ مجاهدین از کتاب های شریعتی بود. یعنی اگر می خواستند کسی را دعوت کنند اول توصیه می کردند کتاب های او را بخوانند، بعد کتاب های مارکسیستی و امثال اینها را. البته آن وقت ها هنوز از مارکسیست ها جدا نشده بودند و هنوز آن انشعاب پیدا نشده بود. اصلاً کتاب های تبلیغاتیشان که ابتدائاً توصیه می کردند کتاب های دکتر شریعتی بود. ما این جور بحث ها را در مدرسه داشتیم و عده ای هم مخالف بودند.

با اینکه مجاهدین خلق را یک حرکت انحرافی می دانستند…

نخیر، این جور نبود. حتی برای بالاتر از طلبه ها و در سطح اساتید انحراف مجاهدین هنوز مشخص نبود. بعد از مدت ها و پس از شهادت شهید واقفی و این حرف ها کمی روشن شد که اینها منحرفند. والا بعضی از سران فعلی مملکت کمک های مالی زیادی به مجاهدین می کردند…

با اینکه مجاهدین خلق، دکتر شریعتی و حرکت حسینیه ارشاد را…

آن را همزه وصلی می دانستند و می گفتند برای تبلیغات… البته هنوز مکتب آنها پخته نشده و اوایل شکل گیری بعضی مسائل بود. خدا مرحوم آقای مطهری را رحمت کند می گفت یکی از سران مجاهدین از شاگردانم بود که مرتباً در جلسات گفتار ماه شرکت می کرد و فوری متن سخنرانی هایم را به تبریز می برد و توزیع می کرد. سران مجاهدین از مذهبی های این چنینی و اهل نماز شب، روزه و عبادت بودند، ولی کم کم انحراف پیدا شد.

مطلب دیگر اینکه حساسیت های افراد نسبت به مسائل مختلف است. عده ای به مسائل سیاسی حساسیت داشتند و برخی نسبت به مسائل فکری و عقیدتی. بنده به خاطر اینکه چندان نقشی در مسائل سیاسی و عرضه این کار را نداشتم، بیشتر روی مسائل عقیدتی حساس بودم. همان وقت که آقای دانش آشتیانی به من گفت این کار شروع شده است و نظرت چیست، گفتم حرکتی است که شروع شده است و موفق هم خواهد شد و پیش خواهد رفت و نمی توانیم کاری کنیم، ولی خطرش را درک می کردم و گفتم کار بسیار خطرناکی است، ولی ما کاری نمی توانیم بکنیم و پیش خواهد رفت. بنابراین نسبت به این خطر خیلی حساس بودم و سعی می کردم هر جا که می توانستم به دوستان و سایرین این خطر را توجه بدهم، ولی مبارزه علنی نمی کردم و مطلبی نمی نوشتم تا به اختلاف دامن نزنم، ولی کم کم حرف ها پخش می شد و شناخته می شدیم. دلم نمی خواست به عنوان یک حرکت اجتماعی در زمان مبارزه با رژیم زاویه دیگری باز کنیم. به هر حال دکتر شریعتی حاضر نشد مباحثه کند و این مسئله همین طور ماند و پیش نیامد که بشود گفت ایشان چه گفته است و چه حرفی دارد، قبول کرده یا نکرده است. روی حساسیتی که داشتم می کوشیدم به دوستان نقطه های انحراف را نشان بدهم و می گفتم این نقاط انحراف می توانند به چه چیزهایی منجر شوند و متأسفانه پیش بینی هایم درست در آمدند. همان نقطه های انحراف منتج به پیدایش گروه فرقان و بعد مجاهدین و امثال اینها شد. امروز هم مبدأ بسیاری از انحرافات فکری موجود در جامعه همین جاست. نمی گویم علت اصلی بوده است، اما مبداءاش از آنهاست. اگر مایل باشید یک وقت به شما نشان می دهم از آنجا خط بسیاری از انحرافات فکری شروع و زاویه باز شد، راجع به مسئله ولایت فقیه ارتباطش با دموکراسی و آزادی که امروز هم مسائل روز جامعه ماست چیزهایی است که شریعتی مطرح کرده است. خاطرم هست در جزوه هایش در باره کیفیت حرکت اسلام از زمان پیغمبر(ص) به بعد که سپس منتهی به دموکراسی می شود شکل کشیده بود. اصلاً در بحث هایش مطرح کرده بود که پیغمبر اکرم(ص) حضرت علی(ع) را به عنوان کاندیدای خلافت تعیین کرد، نه به معنی نصب جانشینی. نصب را از آنجا انکار می کرد. طبعاً جایی برای ولایت فقیه و نصب ولایت فقیه باقی نمی ماند. وقتی خود علی منصوب نبود پیدا بود بقیه چگونه می شود. به دوستان عرض می کردم این خطی است که به چنین جایی منتهی می شود و متأسفانه شد. این مسئله حساسیت ما بود.

حساسیت بنده روی مسائل فکری بود، منتهی حساسیت امثال آقای بهشتی که در رهبری حرکت نقش داشتند در اوج مسائل نهضت، کشتارها، زندان ها و تبعیدها بیشتر روی مسائل سیاسی و اجتماعی بود. این منشاء اختلاف نظر به خاطر دو نوع حساسیت بود. والا خود ایشان هم افکار او را قبول نداشت و از تعبیرهایی که در همه جا شناخته شده این بود که شریعتی اسلام سراست نه اسلام شناس. یعنی حرف های ایشان مثل شعر می ماند. این کلامی است که از دو لب ایشان شنیدم. ایشان می فرمود اگر بخواهم یک سخنرانی در باره اسلام کنم، اقلاً برای یک ساعت سخنرانی پانزده ساعت مطالعه می کنم. ایشان روزی چند ساعت در حسینیه ارشاد صحبت می کند، پیداست این حرف ها بی سر و ته است. اینها اسلام شناسی نیست. برای اسلام شناسی باید کار علمی کرد و ایشان اهلش نیست و مایه اش را ندارد.

اما اینکه این جزئیات به کجا برمی خورد و چطور می شود، در این زمینه حساسیتی نداشت و روی این گونه مسائل فکر نمی کرد و بیشتر افکارش در مسائل سیاسی متمرکز بود. این زمینه ای شد که نوعی اختلاف نظر از ما ظاهر شود. خیلی جاها ممکن است در مسائل فلسفی اختلاف نظر داشته باشیم که اتفاقاً وجود داشت، ولی چیزی نبود که مطرح کنیم. وقتی در مدرسه عده ای موافق حرف های ما و تعدادی مخالف بودند طبعاً اینها انعکاس می یافت. ایشان برای جلوگیری از کشیده شدن این اختلاف به جامعه و انعکاس این نکته که بین روحانیون هم اختلاف هست، سعی می کرد یک جوری التیامی داده شود و در جامعه منعکس نشود. ما هم به خاطر حساسیت هایی که داشتیم می گفتیم اگر اینها را برای طلبه ها نگوییم به اسلام خیانت کرد ه ایم. بالاخره نامه ای که مرحوم آقای مطهری با امضای خودشان منتشر کردند و مهندس بازرگان هم امضا کرده بودند. مرحوم آقای مطهری این آیه را نوشتند: «إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ مَا أَنْزَلْنَا مِنَ الْبَیِّنَاتِ وَ الْهُدَی مِنْ بَعْدِ مَا بَیَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِی الْکِتَابِ أُولَئِکَ یَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَ یَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ».(۲) منتهی ایشان برای اینکه منزوی نشود و تنها نباشد مهندس بازرگان را هم با خود همراه کرد و نامه را با هم امضا کردند، اما آیه ای که انتخاب کرد این است که احساسم این است اگر اینها را اظهار نکنم او مشمول لعن خدا واقع می شود. نامه هایی که در این زمینه برای امام نوشتند هست. به هر حال این زمینه اختلاف بود، ولی حاضر نبودم برای حرف های شریعتی مطلبی بنویسم و در جامعه جریانی راه بیندازیم و به اندازه ای که رفع مسئولیت شده باشد برای طلبه ها و دوستانی که با ما ارتباط داشتند عرض می کردم.

با توجه به سابقه دوستی و همکاری جنابعالی با مرحوم شهید بهشتی به ما خبر دادند می خواهند متن نوار ضبط شده مشهد را که مرحوم بهشتی در باره شریعتی صحبت کرده بودند و همین طور نقد شما راجع به شریعتی را منتشر کنند، منتهی از آنها خواستیم امسال به مناسبت سالگرد شریعتی در یکی دو تا از دانشگاه های کشور مطرح شود. گفتیم اجازه بدهید ما که جو را بهتر می دانستیم و از مسائل باخبریم، خودمان این کار را در آینده انجام بدهیم. در مقدمه مفصلی که آنجا ذکر شده است به نوع همکاری بین جنابعالی و مرحوم شهید بهشتی در مدرسه حقانی اشاره و این مسئله را مطرح کرده ایم که اتفاقاً همین یک نقطه قوت است که بدانید آقایان چطور با هم همکاری، همدلی و برنامه ریزی های مشترک داشتند، ولی در عین حال در برخی زمینه ها اختلاف نظر وجود داشت. ای کاش امروزه ما هم این روحیه و عملکرد را یاد بگیریم تا اختلاف نظرهایمان مانع از همکاریمان نشود. همان طور که در گذشته علما این کار را می کردند و پیشقدمان و پیشقراولان این شیوه بودند و منششان چنین بود و درست نیست از اختلاف نظرها به روش نادرست امروزی استفاده کنیم و جو آشفته ای را به وجود بیاوریم. همان موقع در نظرم بود از همکاری جنابعالی با مرحوم دکتر بهشتی به عنوان نقطه قوت یاد کنم تا افرادی که مسبوق به سابقه حضرتعالی و آقایان و چندان مطلع نیستند از این قضیه سوء استفاده نکنند و جلوی این کار گرفته شود. گفتیم این کار را به شکل درستش انجام می دهیم و نخواهیم گذاشت از این بحث استفاده نادرست شود.

بنده صلاحیت اظهار نظر در باره اینکه آن کار منتشر بشود یا نشود ندارم و به خود شما مربوط است، ولی اگر کسی خواست تحلیلی در باره این اختلاف شود، تحلیل بنده این است که این اختلاف نظر ناشی از دو دیدگاه مختلف است، یکی حساسیت نسبت به مسائل فکری و اعتقادی اسلامی است و دیگری از دیدگاه وسیع تر و سطح بالاتری به خاطر مسائل سیاسی و اجتماعی جامعه به موضوع نگاه می کند و حتی نباید اینها با هم تعارضی تلقی شوند. فرض بفرمایید حضرت امام «رضوان الله علیه» یا مقام معظم رهبری نسبت به جناح های مختلف سیاسی با علم قطعی به اختلاف نظرهایشان هر دو را تأیید می کنند. معنایش این نیست که با نظر مسئول یا طرفدار این جناح موافق یا مخالفند، بلکه در سطح بالاتری است که بر حرکت های اجتماعی اشراف دارد و حتی معنایش نفی این فکر نیست. چه بسا حتی موافق باشد این حرکت در اینجا انجام بگیرد. دو نوع وظیفه است یک وظیفه اینکه یک نفر که تمام محور فکریش مسائل دینی و اعتقادی است جایی که در مسئله اعتقادی انحراف پیدا می شود روی آن حساس باشد و انگشت بگذارد و نفر دیگری که در مسائل اجتماعی سیاسی کشور مسئولیت مدیریت و رهبری دارد نظر جامع و در سطح بالایی را مطرح کند که بین نیروهای اسلامی پراکندگی به وجود نیاید و به جان هم نیفتند و نهایتاً به ضرر حرکت های انقلاب تمام نشود.

خیلی دوست داشتیم بیشتر از این در خدمتتان باشیم، چون بهره کافی از دریای معلومات شما نبردیم. به هر حال وقتتان ضیق است و کمال تشکر و سپاس را دارم از وقتی که در اختیار ما قرار دادید. امیدواریم ان شاءالله فرصتی بشود و خدمتتان برسیم و سئوالاتمان را مطرح کنیم.

بنده هم تشکر و دعا می کنم خدای متعال شما را در راهی که موجب رضای خودش هست موفق بدارد و ان شاءالله قلب پدرتان را در آن عالم از شما شاد کند.

خیلی ممنون و متشکر.

پی نوشت ها:

۱ـ هود/۶۰

۲ـ بقره/ ۱۵۹

ارسال یک پاسخ

آدرس ایمیل شما منتشر نخواهد شد.