نقدی بر سخنان اخیر بهزاد نبوی درباره انقلاب اسلامی

چند روز پیش، نشستی برای بررسی آخرین تحولات داخلی و همچنین اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی کشور در آغاز دهه پنجم انقلاب اسلامی از سوی طیف اصلاحات برگزار شد. حضور بهزاد نبوی در یکی از این نشست ها و سخنان خاص و البته عجیب او در تحلیل شرایط سیاسی قبل و پس از انقلاب، بازتاب رسانه ای زیادی داشت. آنچه در ادامه می خوانید، یادداشت دکتر شجاعی زند، عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس در نقد برخی بخش های سخنان نبوی است. علیرضا شجاعی زند: بهانه اصلی این یادداشت، اَدای دِینی است به انقلاب اسلامی که از شگفتی های جهان اجتماعی بود و نقطه عطفی مهم در سیر تاریخی جهان. بهانه ضمنی آن اما تعریضی است به فرازی از مصاحبه منتشره با دوست و برادرِ سابقاً انقلابی ام، بهزاد نبوی. به نقل از ایشان در آن گفتگو چنین آمده است که: من در زندان، ضد انقلاب ، یعنی همه انقلاب ها شدم! از انقلاب فرانسه تا بهار عربی. از نگاه من انقلاب ها مشکلات اساسی دارند. مهم ترین مشکل آنها این است که با تفکر انقلابی، ساختار موجود کشور را نابود می کنند و به دلیل بی تجربگی در ایجاد ساختار جدید دچار مشکلات اساسی می شوند. … به این نتیجه رسیدم که در عصر حاضر برای ما و همه ملت ها و کشورها، تنها راه، اصلاحات است. گفتمان اصلاح طلبی تعطیل بردار نیست. در هیچ کجای دنیا، امروز دیگر انقلاب مقبولیتی ندارد. سه راه برای تغییر وضع موجود به وضع مطلوب متصور است.: انقلاب، دخالت خارجی و اصلاحات. دو مورد اول را هم خودمان و هم سایر کشورهای دنیا تجربه کرده ایم. در سراسر جهان جز داعش به انقلاب فکر نمی کند، حتی القاعده هم دیگر کمتر به اقدامات انقلابی دست می زند. این نظر من پیرمرد نیست که رمق انقلاب ندارم و ممکن است محافظه کار شده باشم، بلکه حتی جوانان هم دیگر اعتقاد و انگیزه انقلاب را مثل دوره جوانی ما ندارند. دخالت خارجی هم دیگر یک راه حل شکست خورده است که مثال بارز آن را در افغانستان، عراق، یمن و سوریه می بینیم. دخالت آمریکا در عراق و افغانستان را دیدیم چه نتیجه ای در پی داشت؟ حالا این کشورها چه دارند؟ یمن و سوریه هم در آتش جنگ داخلی می سوزند؛ بنابراین دو راه مذکور را امروز همه مردود می دانند و دنبال آن نیستند. تنها راهی که می ماند همین اصلاحات است که از دوم خرداد ۷۶ در کشور ما مطرح شد. اصلاحات به معنای حرکتی قانونی، مسالمت آمیز و طبعا تدریجی برای تغییر وضع موجود به وضع مطلوب با حفظ چارچوب نظام حاکم هر کشوری است. حفظ چارچوب مسئله مهم و وجه افتراق میان ما و کسانی است که در روش اصلاح طلب و در هدف انقلابی هستند. این دسته هم معتقد به فعالیت قانونی، مسالمت آمیز روند تدریجی هستند ولی به حفظ نظام اعتقادی ندارند. این تفکر تفاوتی با تفکر انقلابی ندارد، فقط روش هایش قهرآمیز نیست گرچه تحقق اهداف اصلاحی ممکن است دشوار و زمان آن طولانی باشد، مع الوصف برای حل مشکلات جامعه، نسبت به انقلاب و دخالت خارجی به شکل محسوس و ملموس ارجحیت دارد. این فرصتِ پدید آمده را مغتنم شمردم تا باب گفتگوهای جدی و بنیادی تری را با دوستان قدیم و هم فکران و همراهان پیشین بگشایم. فرصتی که قریب دو دهه است در جستجوی آن بوده ام و هیچ گاه به دست نیامد و عنقریب است که از دست برود. «انقلاب یا اصلاح» عنوان کتابی است خواندنی، حاوی گفتگوی تلویزیونی و غیرحضوری مارکوزه و کارل پوپر در اواخر دهه ۶۰ میلادی. آنچه اما توجهم را جلب کرد و باعث شد تا عنوانش را به عاریت بگیرم، قرابت هایی است میان آرای یکی از طرف های آن گفتگو با مواضعِ امروزیِ بهزاد. در این مجال به ذکر چند نکته کوتاه اکتفا می نمایم و بحث های مفصل ترش را به فرصت های دیگری می سپارم که امیدوارم پدید آید. ۱. اگر «بازاندیشی» را یکی از ویژگی های دوران مدرن بدانیم و بسط «ارتباطات» و اقبال به «رویکردهای پست مدرن» در دو سه دهه اخیر را هم بدان بیفزاییم؛ تجدیدنظرطلبی و زیر سؤال بردنِ مسلمات پیشینْ دیگر چندان غریب به نظر نخواهد آمد. اما اگر این موج، علاوه بر نسل های سوم و چهارم، دامان سالخوردگانِ کهنه کار و صاحب رأی را هم بگیرد، البته جای تعجب دارد. طوفان های فکری و روحی در دوره اخیر ظاهراً چنان سهمگین و اثرگذار بوده است که گویا چرخ را هم باید از نو دوباره اختراع کرد. ۲. انقلاب ها نه پیش بینی پذیرند و نه ساخته می شوند. آنها از راه می رسند؛ درست وقتی که کمتر کسی انتظار آمدنشان را دارد. پس دیگر جایی برای طرحِ پسند و ناپسند و محاسبه سود و زیانِ آنها، باقی نمی ماند. شاید به همین رو بود که هیچ وقعی به هشدارهای انقلاب هراسانه امثال پوپر در هنگامه انقلاب ایران گذارده نشد؛ در حالی که لااقل دو چاپِ از ترجمه کتاب مذکور تا قبل از سال ۵۷ بیرون آمده بود. ۳. انقلاب ایران، هم نقض بزرگی بر مدعای پایان انقلابات جهان بود و هم تئوری ها و تحلیل های پیش از آن را بر باد داد. همین کار را به گونه ای دیگر، انقلاب های کشورهای عربی کردند. پس به چه دلیل باید به انذار و پیش بینی ِِ «پایانِ» آنها گوش فراداد و به صدقِ مدعایشان اعتماد کرد؟ اگر پیش بینیِ وقوع انقلاب برای یک کشور دشوار است؛ پیش گوییِ خاتمه آن در جهان به مراتب دشوارتر است. ۴. بحث پوپر اساساً از سنخ پیش بینی نبود؛ بلکه جنبه انذار داشت و رهنمودی مشفقانه به تمام عالَم و آدم که بعد از این دیگر انقلاب نکنید. تیغ ابطالیِ پوپر که تاروپود هر نظریه ای را با یک خِلافْ از هم می درید و به انقلاب های مکرر در عالَمِ علم و نظر دامن می زد؛ وقتی به عالَمِ سیاست و اجتماع می رسد، به یکباره کُند می شود و به اصلاح و تغییر گام به گامِ آنها اقتناع می نماید. با این که او خود نخستین ناقضِ نظریه ابطالیِ خویش است و به رغم مخالفت های حادش با کل گرایانی نظیر افلاطون و هگل و مارکس، به صدور احکام و دستور العمل های کلی مبادرت کرده است، اما قابل درک است؛ چون از موضعِ یک جهانِ اولیِ سوار بر مرکب مراد و از منظر یک لیبرال دموکراتِ نگران از برهم خوردن اوضاع به بقیه عالَم نظر می کرده است. تعجب اما اینجاست که همین موضع و سخن را نیم قرن بعد کسانی به زبان آورند که از اهالی سرزمین های چپاول شده از سوی متروپل اند و درگیرِ مستقیم انقلاب نجات بخشی بوده اند که صحنه جهانی را به نفع ملت های تحت ستم دگرگون کرده است. از جانب یک چپ گرای مذهبی که زمانی با مواضعِ «ضدامپریالیستی»، «عدالتخواهانه» و «نگاهِ ایدئولوژیک به دین» شناخته و معرفی می شد. ۵. انقلاب هراسیِ پوپر و دفاع از اصلاحاتِ درون سیستمی و توصیه اش به تغییرات گام به گام را تنها وقتی می توان فهمید که خاستگاه و مبانی وی را ملحوظ نظر قرار دهیم و بدانیم که او به جریان مسلطِ بر جهان و گفتمان هژمونیکِ آن تعلق دارد. این رویکرد و راهبردِ محافظه کارْ اختصاص به پوپر ندارد و همگنان دیگری هم هستند که با عناوین دیگری بدان تصریح کرده اند. نظریه «پایانِ ایدئولوژیِ» دانیل بل و «پایان فلسفه» رورتی و «پروژه ناتمامِ» هابرماس و نظریاتی که مدرنیته و هم بسته های آن را به نحوی آخرین منزلگاه بشری شمرده و تغییراتِ بعد از این را تنها با حفظ ساختار های موجودِ آن جایز دانسته اند، جملگی از همین سنخ اند و از همان موضع و موقعیت برخاسته اند. اِعلانِ «پایانْ» شعار جریانی است که زمینه و زمانه را در اختیار دارد و طبعاً با هرگونه درخواست برای تغییرات شالوده شکن، در ستیز و تعارض خواهد افتاد. صحه گذاریِ بر این انگاره و نسخه های مکمل آن در حوزه های دین و فلسفه و ایدئولوژی آیا یک امر اتفاقی است و قابل تحویل به انگیزه های مشفقانه ای که در صددِ کاهش خسارات و تخفیفِ مرارت های ناشی از تحولات بنیادی هستند؟ آن هم از سوی کسانی که در موقعیتی متفاوت از فلاسفه و ایدئولوگ های مدرن قرار دارند و حسب مسئولیت های اجتماعی اشان و مقتضای روشنفکری، باید موضعی مستقل و مغایر با آنها اتخاذ نمایند. ۶. سهو و خطای رایجِ تحلیل گرانِ مایل به نفی انقلاب این است که اولاً آن را یک اتفاق برنامه ریزی شده و ارادی قلمداد می کنند و ثانیاً انقلاب را در برابر اصلاح قرار می دهند و ثالثاً همه خیرات عالَم را از آن مطالبه می کنند. در حالی که انقلاب ها همچنان که آمد، از راه می رسند؛ پس از آن که تمامی تلاش های اصلاحیِ درون و برون سیستمی در یک کشور، بی نتیجه مانده است. به علاوه کارشان هم با از میان برداشتن موانعِ تغییرات اساسی که نوعاً در کارگزاران و ساختار سیاسیِ حاکم متجلی می شود، به پایان می رسد. حداکثر توسعی که می شود در دامنه یک انقلاب قائل شد، تا استقرار نظام سیاسی جدید است و تثبیت آن و لذا هیچ نظریه پردازِ انقلاب و تحلیل گر سیاسی، آن را به پس از این مرحله تسری نداده است و نمی دهد. پس ارزیابیِ ثمربخش بودنِ یک انقلاب، محدود به بررسیِ توفیق یا عدم توفیق آن در برپایی نظام سیاسیِ جدید است و این که تا چه حد بر اصول و چارچوب های ایدئولوژیِ بسیج کننده مردم در برهه انقلابی استوار مانده است. اگر چنین است، دیگر نمی توان کاستی و نقصان هایِ احتمالیِ موجود یا عارض شده بر نظام سیاسیِ برآمده از انقلاب را تا همیشه تاریخ به حسابِ آن انقلاب گذارد و آنها را به فرض صحت، بهانه نفی و نهی انقلاب قرار داد و مردمانی که درگیرِ آن بودند را از بابتش سرزنش کرد. خلط و خطای موجود در این نتیجه گیری به گمانم بر مدعی نیز روشن است و لذا به نظر می رسد دلیل تمسک جستن به آن را باید در جای دیگری جستجو کرد. ۷. آیا بهزاد که راهبردِ اصلاح را به راهبردهای فروپاشی و انقلاب ترجیح داده، آن را قابل تسری به همه موقعیت ها در اکنون و آینده کشورهای دیگر هم می داند؟ آیا می تواند همین راهبرد را برای اصلاح نظام شاهنشاهیِ حاکم بر ایرانِ قبل از انقلاب تجویز و توصیه نماید؟ به نظرِ ایشان آیا خط مشی جبهه ملی و نهضت آزادی در زمان شاه، بهتر از راهبردِ امام جواب می داد؟ راهبرد اصلاحیِ آنان آیا می توانست ایران و جهان را در موقعیتی که امروز هست، قرار دهد؟ گمان و انتظار من از صبغه و سابقه سیاسی بهزاد این است که پاسخش به همه این سؤالاتْ منفی باشد؛ مگر آثار آن طوفان فکریِ اشاره شده، عمیق تر از آن چیزی باشد که تا کنون نشان داده است. اگر چنین است، پس از اصلاح و اصلاحات هم نباید معنای مصطلح و رایج آن را افاده کرد. در واقع ما نه با اهتمام و تلاش های دائمی برای بهبود امور و نه حتی با یک مطالبه رفورمیستی و تغییرات سطحی در اجزای یک نظام، بلکه با یک مطالبه انقلابی و شالوده شکن مواجهیم که به هر دلیل ترجیح داده است آن را در پوشش اصلاح به پیش بَرَد. ظاهراً برای آن قرائن بسیاری هم وجود دارد. ۸. ذیل واژه اصلاح لااقل سه تعبیر و مفهومِ متفاوت وجود دارد که لزوماً متضمن و مترادف هم نیستند و نمی شود و نباید آنها را به جای هم به کار بُرد. اصلاح در معنای نخست، به معنی بهبود اوضاعِ برجای مانده از سابق است و مراقبت و نقد و تنقیح دائمیِ تصمیمات و اقدامات جدیدی که ممکن است به خطا رفته باشند. اصلاحِ بدین معنا از لوازمِ ذاتیِ هر نظام زنده اجتماعی است و از مطالبات هر حرکت سیاسیِ پویا. بنابراین نه در برابر «انقلاب» می نشیند و نه به چالش با «نظامِ» حاکم برمی خیزد. این معنای از اصلاح حتی برای یک لحظه هم در جمهوری اسلامی تعطیل نشده و از دایره اهتمام مسئولین آن با تمام تفاوت هایشان، بیرون نمانده است؛ لذا نمی توانسته محمل و بهانه اصلیِ جریان اصلاحات برای مقابل نشینیِ با نظام و اخیراً با انقلاب باشد. معنای دومِ اصلاح همان است که پوپر هم مطمحِ نظر داشته و آن را به مثابه یک راهبرد، در مقابل انقلاب به کار بُرده است. این همان معنایی است که بهزاد هم با نهی از انقلاب به آن رسیده و از آن برای اثبات حقانیت جریان اصلاحات استفاده کرده است. تفاوت این معنا با معنای نخست در همین است که اصرار دارد آن را بدیل و رقیبِ راهبردهای انقلابی معرفی نماید. معنای سومِ اصلاح را باید اما در جریان موسوم به اصلاحات جُست و در جهشی که بهزاد از مطالبه مشفقانه «اصلاح» به «راهبردِ اصلاح» و از آن به «جریانِ اصلاحات» رسیده است. تفاوت هم در اینجاست که مسئله جریان اصلاحات، نه تلاش و اهتمام مجدانه تر از دیگران در اصلاح امور و نه حتی ترجیح راهبردهای مسالمت آمیز و تغییراتِ خُرد؛ بلکه پی جوییِ تغییرات بنیادی و شالوده شکن در نظام جمهوری اسلامی است؛ به هر شیوه و طریقی که دست داد و میسر شد. قرابتِ آرای بهزاد با پوپر را هم بر این اساس، نه در معنای اصلاح؛ بلکه در نتیجه و پیامد آن حرکت اصلاحی باید جُست که مدرنیته و لیبرال دموکراسی به عنوان «برترین الگوی تجربه شده بشر در اداره جامعه» است؛ حتی اگر اسمش را نیاورد و بدان تصریح ننماید. ۹. آنچه جریان اصلاحات را تا مرز تبدیل شدن به اپوزیسیونِ نظام و نه رقیب این یا آن دولت به پیش رانده، نگاه مثبتی است که به غرب و تجلیات بارز آن، یعنی مدرنیته و لیبرالیسم دارد. این اتهام نیست؛ بلکه یک حقیقتِ به اندازه کافی آشکار است و می توان شواهد فراوانی هم برای آن در مبانی فکری و مواضع سیاسی و جهت گیری های ایدئولوژیکِ کسانی نشان داد که از جانب اصلاحات سخن گفته اند و هیچ اصلاح طلبِ حتی معتدلی آنان را نفی و نهی نکرده است. اصلاحات با تمام نهان ماندگی های شاید عامدانه و چندپارگی های بازهم عامدانه درونی اش و با وجودی که هیچ سخنگوی رسمی و مانیفستِ مورد اجماعی هم ندارد؛ بر یک چیز اتفاق داشته و دارد و آن این که: هیچ تلاش بارزی برای رفع این اتهام از خود به خرج ندهد. همین امتناعِ روحی و فکری است که «اصلاح» و «اصلاحات» را باردارِ معانی دیگری به جز آنچه از ظاهر این کلمات استنباط می شود، می سازد و تلاش بهزاد هم برای مرزبندی با اصلاح طلبان نامعتدل، “آنان که در روش، اصلاح طلب اند و در هدف، انقلابی”، ره به جایی نمی برد. همین امر نشان می دهد که مطالبه تغییرات مسالمت آمیز و گام به گام هم نمی تواند هدف و سرانجامی جز استحاله تدریجی نظام دینی داشته باشد. ۱۰. مرزبندی بهزاد اگر چه با تأخیر و کم جان است، اما ذیقیمت است و اگر بخواهد اثرگذار باشد، نیازمند ابرام و بسط بیش از این تا به یک موج گسترده در پالایش مفهومی و درونی اصلاحات تبدیل شود. راه کار آن نیز نه در اعلام وفاداری به اصل نظام، بلکه به منشأ و مقصد و آرمان های آن است. نمی شود از نظام گفت و در همان فراز با «تفکر انقلابیِ» برپادارنده و پیش برنده آن در آویخت. نمی شود از اعتقاد به نظام گفت و در همان حال از فاصله گیری و مقابله جویی های با نظام در یکی دو دهه گذشته دفاع کرد. آن هم در نقاطی که نظام بر اصول و چارچوبه های آرمانی خویش پای می فشرده است. بهزاد و اصلاحات باید این صراحت را در مرزبندی هر چه بیشتر و شفاف تر با غرب و با مدرنیته از خود نشان دهند و به تکاپوهایی به پیوندند که برای دنبال کردن و به تحقق رسانیِِ آرمان های بلند دینی صورت گرفته است و می گیرد. هَمّ و حَمیّت یک اصلاح طلب در صیانت از اصول و ماندن بر عهد قدیم به مراتب باید بیش از دیگران باشد.