تهران میزبان شانزدهمین نشست سران «نم» / ۱۵ اجلاس غیرمتعهدها در یک نگاه
جمهوری اسلامی ایران از سال ۱۳۸۸ به مدت ۹ سال عضو تروئیکای جنبش عدم تعهد است و از سال ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۴ نیز ریاست این جنبش را برعهده خواهد داشت. مروری بر ۱۵ اجلاس برگزار شده و جایگاه ایران در جنبش غیرمتعهدها: ۱- اجلاس اول، یوگسلاوی نخستین اجلاس سران کشورهای غیرمتعهد در ششم سپتامبر ۱۹۶۱ در بلگراد تشکیل شد. بنابر شرایطی که برای شناخت کشورهای غیر متعهد تعیین شده بود از ۲۵ کشور برای شرکت در کنفرانس دعوت به عمل آمد. جو بین المللی آن زمان “ دوره جنگ سرد و تشدید تشنجات بین المللی “ بیم برخورد بلوک ها و آغاز جنگ جهانی سوم را به وجود آورده بود، لذا تاکید کنفرانس بیشتر بر حفظ صلح و امنیت جهانی و رفع اختلافات از طریق صلح و همکاری بین المللی بود. اکثریت شرکت کنندگان را کشورهای تازه استقلال یافته با خاطرات تلخ از استعمار غرب تشکیل می دادند. به همین دلیل نسبت به غرب بدبین بوده و بیشتر به شرق تمایل داشتند. ۲-اجلاس دوم، مصر دومین اجلاس سران کشورهای غیرمتعهد از ۵ تا ۱۰ اکتبر در قاهره پایتخت مصر تشکیل شد. در این کنفرانس سران ۴۷ کشور شرکت کرده بودند. اغلب اعضای جدید را کشورهای تازه استقلال یافته تشکیل می دادند. هدف اصلی کنفرانس بررسی بحران های جهانی و چگونگی یافتن راهی جهت تامین و استقرار صلح بود. ۳- اجلاس سوم، زامبیا با آنکه قرار بود کنفرانس سران عدم تعهد هر سه سال یک بار تشکیل شود، اما به علت اوضاع و احوال جهانی، سومین کنفرانس سران جنبش عدم تعهد شش سال بعد از اجلاس دوم یعنی در سال ۱۹۷۰ (از هشتم تا دهم سپتامبر) در لوزاکا پایتخت زامبیا با شرکت ۵۳ کشور عضو تشکیل شد. این کنفرانس ضمن پرداختن به مسائل مربوط به حفظ صلح و امنیت بین المللی بر ضرورت استقلال کلیه ملل به خصوص مستعمرات پرتغال در جنوب آفریقا تاکید کرد. در زمینه مسائل اقتصادی از افزایش شکاف بین کشورهای غنی و فقیر اظهار تاسف شد و تنزل سهم کشورهای در حل توسعه در زمینه صادرات طی دهه های ۵۰ و ۶۰ میلادی مورد توجه قرار گرفت. ۴- اجلاس چهارم، الجزایر چهارمین اجلاس سران کشورهای غیرمتعهد از ۵ تا ۹ سپتامبر ۱۹۷۳ در الجزیره تشکیل شد. شرکت کنندگان در این کنفرانس ۷۵ کشور بودند و مصوبات آن در زمینه مسائل سیاسی از جمله تبعیض نژادی در آفریقای جنوبی، رودزیا، کامبوج، کره، حقوق دریاها و مواد مخدر بود. در زمینه مسائل اقتصادی به موضوعاتی چون روابط کشورهای پیشرفته و در حال توسعه، انتقال تکنولوژی و سیستم بین المللی مالی و پولی توجه داشت. ۵- اجلاس پنجم، سریلانکا پنجمین کنفرانس سران کشورهای غیرمتعهد در کلمبو پایتخت سریلانکا از تاریخ ۱۶ تا ۱۹ اوت ۱۹۷۶ برگزار شد. ۸۶ کشور به عنوان عضو، ۹ کشور و ۱۲ سازمان بین المللی به عنوان ناظر و ۷ کشور به عنوان مهمان در این کنفرانس شرکت داشتند. اختلاف نظرهایی که از قبل در جنبش عدم تعهد موجود بود از این کنفرانس شکل روشن تری به خود گرفت و به طور کلی کشورهای شرکت کننده به دو گروه تندرو یا مترقی و میانه رو یا معتدل تقسیم شدند. اگر چه تعداد کشورهای میانه رو که بیشتر طرفدار غرب بودند زیادتر بود ولی فعالیت سازمان یافته گروه های تندرو تاثیر زیادی بر مصوبات کنفرانس گذاشت. با این همه تصمیمات کنفرانس کلمبو را می توان نسبتا معتدل و به دور از تندروی دانست. در این اجلاس بر سر تصاحب کرسی های دفتر هماهنگی جنبش عدم تعهد که تعداد آن از ۱۷ عضو به ۲۵ عضو افزایش یافته بود رقابت شدیدی درگرفت. ۶- اجلاس ششم، کوبا ششمین اجلاس سران جنبش عدم تعهد ۴ الی ۹ سپتامبر در هاوانا پایتخت کوبا، با حضور ۹۴ کشور عضو، ۲۰ کشور و سازمان ناظر و ۱۸ کشور و سازمان مهمان در حالیکه چند ماه بیشتر پیروزی انقلاب اسلامی نگذشته بود برگزار شد، مراحل نهایی عضویت جمهوری اسلامی ایران در جنبش پایان یافت و جمهوری اسلامی ایران رسما به عضویت این جنبش درآمد. در این اجلاس موضوعاتی همچون اوضاع در خاورمیانه، پیشنهاد اخراج مصر از جنبش ( به خاطر امضاء قرارداد صلح کمپ دیوید با اسرائیل)، عضویت کامبوج و اوضاع اقتصادی بین المللی مورد بحث قرار گرفت. در این اجلاس وقتی پیشنهاد پشتیبانی از خواسته های جمهوری اسلامی ایران علیه آمریکا مطرح شد، تعدادی از کشورها تاکید کردند که بایستی تجاوزات آمریکا به ایران و دخالت نظامی شوروی در افغانستان هر دو با هم در جلسات جنبش مطرح و بررسی شود. بندهای ۱۳۹ ، ۱۴۰ و ۱۴۱ بیانیه پایانی این ششمین اجلاس سران عدم تعهد به طور کلی به ایران اختصاص یافت و در آنها نسبت به پیروزی تاریخی انقلاب مردم ایران در سرنگون کردن رژیم پیشین و ایجاد امیدواری برای تمام مردم جهان در به دست آوردن آزادی و تحکیم استقلال، ابراز مسرت و خشنودی شد. همچنین در بیانیه پایانی اجلاس هاوانا، از قطع روابط ایران با اسراییل و آفریقای جنوبی و نیز خروج ایران از پیمان سنتو استقبال به عمل آمد. در اجلاس هاوانا، پیشنهاد عراق برای میزبانی اجلاس هفتم سران یعنی بعد از کوبا مورد تصویب قرار گرفت. ۷- اجلاس هفتم، هند هفتمین اجلاس سران جنبش عدم تعهد از ۷ الی ۱۱ مارس ۱۹۸۳ در دهلی نو پایتخت هند، با حضور ۱۰۰ کشور عضو، ۱۵ کشور و سازمان ناظر و ۲۵ کشور و سازمان مهمان برگزار شد. یک سال و نیم پس از شروع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، وزارت امور خارجه کشورمان خواستار تغییر محل برگزاری اجلاس شد و تهدید کرد در صورت برگزاری در عراق در اجلاس مذکور شرکت نخواهد کرد و ریاست دوره ای عدم تعهد را به رسمیت نخواهد شناخت. جمهوری اسلامی ایران تلاش های دیپلماتیک بسیاری را برای ترغیب کشورهای عضو مصروف داشت. عراق نیز متقابلا اقدامات بسیاری را برای جلب توجه کشورها به برگزاری اجلاس در این کشور به عمل آورد منجمله اینکه اقدام به احداث ساختمان و مجموعه ای با هزینه ای بالغ بر یک میلیارد دلار کرد. این کشور حتی پیش نویس بیانیه پایانی اجلاس را به سه زبان تهیه و پرچم کشورهای عضو جنبش را در بغداد به اهتزاز درآورده بود. ولی با ورود نیروهای ایران به خاک عراق در عملیات رمضان (ژوئیه ۱۹۸۲) و متعاقب آن حمله هوایی جنگنده های ایران به بغداد وضعیت جدیدی به وجود آمد. با توجه به نزدیک بودن زمان برگزاری اجلاس (سپتامبر ۱۹۸۲)، فیدل کاسترو رهبر کوبا در ماه اوت پیشنهاد تشکیل اجلاس وزرای جنبش عدم تعهد و تعیین محل دیگری برای برگزاری هفتمین اجلاس سران را مطرح کرد. با توجه به حوادث فوق و پیگیری های جمهوری اسلامی ایران، موضوع تغییر محل اجلاس سران از بغداد به جای دیگر به صورت جدی مورد توجه قرار گرفت و نهایتا محل کنفرانس از بغداد به دهلی نو تغییر یافت. ۸- اجلاس هشتم، زیمبابوه هشتمین اجلاس سران جنبش عدم تعهد، ۱ الی ۶ سپتامبر ۱۹۸۶ در حراره پایتخت زیمبابوه با حضور ۱۰۱ کشور آغاز به کار کرد. این اجلاس با حضور مقام معظم رهبری، ریاست جمهوری وقت در حالی که خانم ایندریا گاندی ریاست اجلاس را به عهده داشت، برگزار شد. یکی از بحث انگیزترین موضوعات مطرح شده در این اجلاس مسئله جنگ ایران و عراق بود. هیئت جمهوری اسلامی ایران در این اجلاس با موفقیت توانست از تصویب بیانیه ای که به ابتکار کشورهای عرب حامی عراق تنظیم شده و خواستار توقف بدون قید و شرط جنگ بود جلوگیری کند. در آن زمان هنوز بخشی از خاک ایران در تصرف عراق بود. ۹- اجلاس نهم، یوگسلاوی نهمین اجلاس سران جنبش عدم تعهد، ۴ الی ۷ سپتامبر ۱۹۸۹ بلگراد با حضور ۱۰۲ کشور برگزار شد. این دومین بار بود که ریاست اجلاس سران عدم تعهد به یوگسلاوی می رسید. برگزاری این اجلاس مصادف بود با تحولات عمده در نظام دو قطبی جهان و از بین رفتن جنگ سرد. با توجه به وضعیت جدید، اعضا جنبش در خصوص نحوه اداره و ادامه کار آن دچار اختلاف شده بودند. عده ای با استناد به اینکه قطب بندی های دوران جنگ سرد از میان رفته و جنبش فلسفه وجودی خود را از دست داده است، پیشنهاد تغییر نام یا ادغام آن با گروه ۷۷ را مطرح می کردند در حالی که جمع کثیری از اعضا ضمن تایید ایجاد تغییرات در صحنه بین المللی معتقد بودند که جنبش زنده است و برای تحقق اهداف خود راه درازی در پیش دارد. یوگسلاوی در مقام رئیس در این اجلاس تلاش کرد موضوعات اساسی در اسناد از جمله مباحث مربوط به استعمار زدایی و برقراری نظام نوین اطلاعات و ارتباطات را از دستور کار حذف کند که با تلاش کشورهای چپ از جمله کوبا مجددا به آن اضافه شد. در این اجلاس نهم از سوی طرفداران دو ایده مذکور بحث های زیادی صورت گرفت، ولی در نهایت دراین اجلاس کشورهای عضو تصمیم گرفتند ضمن پایبندی به اصول جنبش، به فعالیت های دسته جمعی خود ادامه داده و در گسترش همکاری با کشورهای توسعه یافته تلاش کنند. ۱۰- اجلاس دهم، اندونزی دهمین اجلاس سران جنبش عدم تعهد ، ۱ الی ۶ سپتامبر ۱۹۹۲ در جاکارتا پایتخت اندونزی با حضور ۱۰۸ کشور آغاز به کار کرد. از جمهوری اسلامی ایران هاشمی رفسنجانی رئیس جمهور وقت کشورمان در راس هیئت شرکت کرد.مهمترین موضوع بحث در این اجلاس، موضوع تغییر نظام حاکم بر روابط بین الملل و چگونگی برخورد جنبش با آن بود. نتیجه مباحث مذکور حاکی از آن بود که جنبش عدم تعهد نه تنها موفق به حفظ هویت و ماهیت خویش گردیده بلکه با گذار از این دوره بحرانی آماده رویارویی و مواجهه با چالش های جدید در جهان شده است. از این نظر اجلاس دهم را می توان یک مقطع مهم در تاریخ جنبش عدم تعهد به حساب آورد چرا که جنبش به دلیل اجماع نظر میان کشورهای عضو در خصوص ضرورت تداوم حیات خود و ارتقاء نقش آن در عرصه بین المللی، هویت وجودی خود را در دوران پس از جنگ سرد بازیافت. مهمترین مسائل منطقه ای مطرح شده در این اجلاس عبارت بودند از : مسائل مربوط به آسیای جنوب شرقی، افغانستان، درگیری اعراب و اسرائیل، لبنان، بوسنی و هرزگوین، آفریقای جنوبی، قاچاق مواد مخدر، تروریسم، استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای، همکاری بین المللی اقتصادی برای توسعه محیط زیست. ۱۱- اجلاس یازدهم، کلمبیا یازدهمین اجلاس سران جنبش عدم تعهد از تاریخ ۱۴ الی ۲۰ اکتبر ۱۹۹۵ در شهر کارتاهنا در کلمبیا با حضور ۱۰۹ کشور برگزار شد. این اجلاس علاوه بر بیانیه پایانی خود یک بیانیه در خصوص آنکتاد و یونیدو صادر کرد و در طول اجلاس مسائل متعددی مورد بررسی قرار گرفت که اهم آنها عبارتند از: تجدید ساختار سازمان ملل، خاتمه دوران جنگ سرد و مشکلات اقتصادی و اجتماعی موجود در جهان سوم، خلع سلاح و امنیت بین المللی، همکاری بین المللی برای توسعه، ضرورت برخورد مناسب جنبش با تحولات بین المللی، همکاری های اقتصادی و تروریسم. ۱۲- اجلاس دوازدهم، آفریقای جنوبی دوازدهمین اجلاس سران جنبش عدم تعهد از تاریخ ۲۹ آگوست لغایت ۳ سپتامبر ۱۹۹۸ در شهر دوربان آفریقای جنوبی با حضور ۱۱۴ کشور به ریاست آقای نلسون ماندلا برگزار شد. در این اجلاس بلاروس به عنوان عضو جدید جنبش عدم تعهد پذیرفته شد. ریاست کمیته سیاسی اجلاس به عهده ظریف، معاون امور بین الملل وزارت امور خارجه کشورمان بود. مهمترین موضوعاتی که در این اجلاس مورد بررسی قرار گرفت و در بیانیه نهادیی گنجانده شد عبارت بود از: نقش جنبش عدم تعهد، گفت وگوی بین تمدن ها، تجدید ساختار سازمان ملل، وضعیت مالی سازمان ملل، تروریسم، بدهی های خارجی، محیط زیست و توسعه، علوم و تکنولوژی، همکاری های جنوب، کشورهای کمتر توسعه یافته، نژادپرستی، تبعیض نژادی و مواد مخدر. ۱۳-اجلاس سیزدهم، مالزی سیزدهمین اجلاس سران جنبش عدم تعهد از تاریخ ۲۰ الی ۲۵ فوریه ۲۰۰۳ در شهر کوالالامپور مالزی با حضور ۱۶ کشور برگزار شد. با انصراف بنگلادش که در اجلاس قبلی به عنوان میزبان اجلاس بعدی انتخاب شد و سپس انصراف اردن از برگزاری اجلاس سران، اجلاس مزبور در مالزی برگزار شد. این اجلاس با حضور محمد خاتمی، رئیس جمهور وقت کشورمان در راس هیئت ایران برگزار شد. این اجلاس نخستین اجلاس سران عدم تعهد بعد از واقعه یازدهم سپتامبر بود و لذا موضوع تروریسم به یکی از مباحث عمده اجلاس سیزدهم تبدیل شد. از آنجا که اجلاس کوالالامپور یک ماه پیش از حمله آمریکا به عراق و در بحبوحه مباحث شورای امنیت سازمان ملل در خصوص عراق برگزار شد، به طور طبیعی مسئله عراق از اصلی ترین موضوعات مطرح در سخنرانی سران کشورهای شرکت کننده در اجلاس بود. ۱۴- اجلاس چهاردهم، کوبا چهاردهمین اجلاس سران جنبش عدم تعهد از تاریخ ۱۲ الی ۱۶ سپتامبر ۲۰۰۶ در هاوانا پایتخت کوبا با حضور ۵۸ کشور سطح سران برگزار شد. پیش از برگزاری اجلاس چهاردهم سران در کوبا، اجلاس وزرای امور خارجه دفتر هماهنگی عدم تعهد در کوالالامپور و به ریاست کشور مالزی بعنوان رئیس اجلاس سیزدهم در خرداد ماه ۱۳۸۵ ( مه ۲۰۰۶) برگزار شد. دو روز نخست آن در جلسات کارشناسان ارشد، به تدوین پیش نویس بیانیه نهایی اجلاس سران اختصاص یافت. اعلامیه پوتراجایا، بیانیه فلسطین، بیانیه مربوط به فعالیت های هسته ای صلح آمیز جمهوری اسلامی ایران و بیانیه ابراز همدردی با قربانیان زلزله در اندونزی صادر شد. صدور بیانیه جداگانه در ارتباط با فعالیت های هسته ای جمهوری اسلامی ایران، مهمترین موضوع مورد توجه رسانه های گروهی در این اجلاس بود و پیوستن دو کشور دومینیکا و آنتیگوا باربودا به جنبش عدم تعهد، اختلاف مصر و لیبی برای میزبانی اجلاس بعدی سران، اختلاف الجزایر و صحرا در خصوص پاراگراف های مربوط به مسئله صحرا و بالاخره اختلاف پاکستان و افغانستان و هند در خصوص پاراگراف های مربوط به فعالیت گروه های تروریستی در مناطق مرزی جنوب و شرق افغانستان از دیگر نکات قابل ذکر در این اجلاس بود. تلاش لیبی برای جلوگیری از تصویب میزبانی مصر بی نتیجه ماند، اما پاراگراف های مربوط به صحرا و دو پاراگراف مربوط به افغانستان در بیانیه پایانی اجلاس در پرانتز باقی ماند و تصمیم گیری در خصوص آنها به اجلاس سران در هاوانا موکول شد. ۱۵- اجلاس پانزدهم، مصر اجلاس سران جنبش عدم تعهد، ۱۱ الی ۱۶ جولای ۲۰۰۹ مطابق با ۲۰ الی ۲۵ تیرماه ۱۳۸۸ در شرم الشیخ مصر با حضور ۱۰۷ کشور از ۱۱۸ کشور عضو و ۷ سازمان بین المللی و منطقه ای به عنوان ناظر و ۲۹ کشور و ۱۴ سازمان بین المللی و منطقه ای به عنوان مهمان برگزار شد. از این میان ۴۰ کشور در سطح رئیس کشور و نخست وزیر و معاون رئیس جمهور شرکت کردند. دبیرکل سازمان ملل متحد و رئیس شصت و سومین نشست مجمع عمومی سازمان ملل نیز در این اجلاس شرکت داشتند. اجلاس پانزدهم سران به درخواست آرژانتین و شورای صلح جهانی برای عضویت ناظر در جنبش عدم تعهد پاسخ مثبت داد. ریاست هیئت جمهوری اسلامی ایران در این اجلاس بر عهده منوچهر متکی وزیر خارجه وقت قرار داشت. در پایان اجلاس ۷ سند مشتمل بر سند نهایی اجلاس، اعلامیه سران شرم الشیخ، اعلامیه روز بین المللی نلسون ماندلا، اعلامیه ضرورت پایان بخشیدن تحریم های مالی، تجاری و اقتصادی آمریکا علیه کوبا، اعلامیه فلسطین، طرح عمل جنبش عدم تعهد (۲۰۰۹ الی ۲۰۱۲) و گزارش گزارشگر اجلاس به تصویب رسید. اجلاس پانزدهم سران پیشنهاد جمهوری اسلامی ایران برای میزبانی شانزدهمین اجلاس سران جنبش عدم تعهد در سال ۱۳۹۱ مطابق با ۲۰۱۲ میلادی را به تصویب رساند. بر این اساس جمهوری اسلامی ایران به مدت ۹ سال تا سال ۱۳۹۷ مطابق با ۲۰۱۸ میلادی، عضو تروئیکای جنبش می باشد و از سال ۱۳۹۱ لغایت ۱۳۹۴ ریاست دوره ای جنبش عدم تعهد را بر عهده خواهد داشت. در پانزدهمین اجلاس سران جنبش عدم تعهد در شرم الشیخ مصر (تیرماه ۱۳۸۸) پیشنهاد جمهوری اسلامی ایران برای میزبانی شانزدهمین اجلاس سران جنبش عدم تعهد برای سال ۱۳۹۱ به تصویب رسید.