حانیه سادات مومنی: تنها چند ساعت بعد از اعلام خروج آمریکا از برجام توسط ترامپ صفحه اینستاگرام منتسب به سیدمحمد خاتمی، رئیس دولت اصلاحات این گونه نوشت: «حالا که معلوم شد برجام مخالف منافع آمریکا بوده و به قول ترامپ همه منافع ایران را تامین کرده است و باز به قول او این محمدجواد ظریف بوده که طرف آمریکایی را به دادن امتیاز فراوان وادار کرده، بیایید از روحانی و ظریف حلالیت بطلبید!» این درخواست را جریان اصلاح طلب در پی این مضمون مطرح می کنند که منتقدان برجام (موسوم به دلواپسان) از همان ابتدای انتشار متن برجام آن را منافی منافع ایران و برعکس، تامین کننده منافع غرب و آمریکا اعلام می کردند و حالا که آمریکا از آن خارج شده، این گونه استنباط می کنند که برجام هم راستا با منافع ایران و به ضرر آمریکایی ها بوده و لذا باید از تیم برجام عذرخواهی کرد. البته این گونه استدلال های مغالطه آمیز در ارتباط با برجام از سوی جریان اصلاح طلب تازگی نداشته و پیش تر نیز با استناد به رفتارها و گفتارهای هدفمند و منحرف کننده غربی ها چنین ادعاهایی را مطرح می کردند. به عنوان مثال به سبب اعلام نارضایتی صهیونیست ها و سعودی ها از برجام (در همان زمان وقوع توافق هسته ای) انتقادات دلواپسان برجام را همسو و حتی هماهنگ با صهیونیست ها اعلام می کردند. دولت نیز از سوی دیگر طلبکارانه مدعی ضرورت عذرخواهی منتقدان برجام از دولت شده است. تنها چند روز بعد از خروج آمریکا از برجام و برخی اعتراضات نسبت به دولت به جهت عدم رعایت قواعد یک توافق منطقی و نقض منافع ملی، شورای اطلاع رسانی دولت بیانیه ای صادر می کند و در آن ابراز می دارد: «متاسفانه آنان که باید عذرخواه مواضع نادرست خود در گذشته باشند، طلبکارانه به دستاوردهای ملی می تازند و حاضر نیستند به این سوال پاسخ دهند که خسارت های تحریم ظالمانه بر ملت ایران چه میزان بوده و برای پیشگیری به موقع از آن خسارت ها چه کرده اند؟ آنها هیچ گاه حاضر نیستند از ناتوانی خود در ارائه راه های جایگزین برجام سخن بگویند و صادقانه بابت رویکرد غلط و کارشکنی های خود در روند پیشرفت کشور، از ملت عذرخواهی کنند.» با وجود اینکه بعید به نظر می رسد عدم درک تحرکات استراتژیک آمریکا در قبال ایران در ماجرای توافق هسته ای ناشی از جهالت این جریان باشد، لکن برای روشن تر شدن این موضوع برای مدعیان فهم زبان دنیا، مرور داستان ورود و خروج آمریکا از برجام می تواند عبرت آموز باشد: سکانس اول) ورود آمریکا به توافق هسته ای و شکل گیری برجام با حضور آمریکا طی سال های نیمه دوم دهه ۱۳۸۰ و در حالی که جمهوری اسلامی علاوه بر حضور گسترده در عرصه بین الملل و جهت دهی معنوی و تا حدودی مادی جریان های انقلابی بیداری اسلامی به سرعت در حال تقویت زیرساخت های اقتصادی کشور و پیشروی در فضای علمی و فناوری بود، آمریکا و هم پیمانان، خود را در موضع انفعال جدی می دیدند و اتاق های فکر خود را برای تقابل با جریان تمدنی انقلاب اسلامی تقویت کردند، اما بررسی های استراتژیک آمریکا و دوستانش نشان می داد انسجام درونی ملت ایران در کنار پیشروی های بین المللی انقلاب اسلامی عرصه را بر تاثیرگذاری سیاست های خصمانه غرب در داخل ایران و منطقه به شدت تنگ کرده است. از همین رو، در همان سال ها رئیس جمهور آمریکا با نامه نگاری با رهبر انقلاب اسلامی ضمن بیان آمادگی این کشور برای توافق هسته ای اعلام می کند ایالات متحده به دنبال تغییر نظام در ایران نیست. این نامه با برخورد شدید رهبر انقلاب مواجه شده و ایشان اعلام می کنند آمریکایی ها از در دیگری به دنبال نفوذ در انقلاب اسلامی هستند. اما با وقوع فتنه ۸۸ و لشکرکشی خیابانی دو نامزد شکست خورده ریاست جمهوری دهم و با پشتیبانی رئیس دولت اصلاحات و سران این جریان سیاسی و تا حدودی رئیس دولت سازندگی، امید تازه ای برای تقابل با انقلاب اسلامی و سرنگونی جمهوری اسلامی برای آمریکا و کشورهای غربی شکل گرفت. از همین رو آمریکا و غربی ها با هدف شلوغ تر کردن خیابان ها و حضور مردم عادی در جمع شورشیان و فتنه گران معارض و با چاشنی موضوعات هسته ای، موشکی و منطقه ای (و طبق برخی اسناد، به درخواست سران جریان های فتنه گر) اقدام به آغاز دور جدید تحریم های اقتصادی موسوم به تحریم های فلج کننده کردند. در همین دوره (۱۳۸۸ تا ۱۳۹۱) کنگره آمریکا ۶ تحریم سنگین وضع کرد که عمده تحریم های حوزه انرژی، حمل ونقل، فروش نفت و معاملات بانکی ایران را شامل می شود. رئیس جمهور آمریکا نیز در همین مقطع ۹ تحریم در قالب دستورهای اجرایی رئیس جمهور آمریکا (E.O) وضع کرد. همچنین با فشار آمریکا قطعنامه ۱۹۲۹ شورای امنیت سازمان ملل صادر شد و اتحادیه اروپا نیز تحریم های سنگین نفتی و بانکی علیه ایران را تصویب کرد و به اجرا گذاشت. اما فارغ از همه این تحریم ها (که به اذعان کارشناسان داخلی و خارجی قدرت فلج کردن اقتصاد ایران را هرگز نداشته، به نحوی که مسعود نیلی، مشاور رئیس جمهور روحانی در دولت های یازدهم و دوازدهم نیز در سال های پایانی دولت دهم اثر این تحریم ها را تنها ۱۵ درصد و ۸۵ درصد مابقی مشکلات اقتصادی کشور را ناشی از سوء مدیریت دولت دهم اعلام می کند) ناکارآمدی دولت دهم در عملکرد معکوس آن طی سال های ۹۱ و ۹۲ (تا پیش از استقرار دولت یازدهم) منجر به بروز تلاطم های جدی در اقتصاد کشور و به خصوص بروز تورم سنگین شد. مدیریت نابسامان رئیس دولت دهم در این مقطع همگام با تبلیغات شدید جریان های خارجی درخصوص آثار فلج کننده تحریم های غربی باعث شد نامزدی موفق به کسب آرای کافی برای تصاحب کرسی دولت یازدهم شود که شعار اصلی اش مذاکره مستقیم با آمریکا برای رفع تحریم ها بود. بدین ترتیب در پاییز ۱۳۹۲ (ماه های آغازین دولت حسن روحانی) مذاکره مستقیم با آمریکا آغاز شد؛ مذاکراتی که متولیان آن ادعا می کردند ضمن حفظ حقوق هسته ای کشور، همه تحریم ها را رفع خواهند کرد، اما ذوق زدگی و شتابزدگی زیاد دولت یازدهم در توافق هسته ای به همراه القای دائمی و سنگین تاثیر فلج کننده تحریم های غربی بر ایران (که بیشتر با هدف قانع کردن افکار عمومی و آماده کردن فضای جامعه برای تن دادن به هر نوعی از توافق صورت می گرفت) باعث زیاده خواهی های بیش از اندازه آمریکا شد. درنهایت آمادگی تیم مذاکره کننده برای دادن امتیازهای بیشتر (و عبور از خطوط قرمز تعیین شده برای مذاکرات) از یک سو و درخواست مسئول ارشد مذاکره کننده (جناب دکتر ظریف) از طرف مقابل برای موافقت با توافق هسته ای برای پیشگیری از افت اجتماعی جریان اصلاح طلب و غرب گرا در ایران از سوی دیگر باعث شد آمریکا و هم پیمانانش در ازای گرفتن امتیازهای سنگین (که درنهایت منجر به از بین رفتن قریب به ۹۰ درصد از تجهیزات و مواد هسته ای کشور و تن دادن به برخی محدودیت های بلندمدت و حتی در مواردی دائمی شد) توافقی را تنظیم کنند که براساس آن بخش هایی از تحریم های غرب علیه ایران لغو یا تعلیق می شد. سکانس دوم) وضعیت رفع تحریم ها در برجام با حضور آمریکا با شکل گیری توافق هسته ای در ۲۳ تیرماه ۱۳۹۴ موجی از خوش بینی در اقتصاد ایران شکل گرفت. خوشحالی مقامات دولتی به همراه جشن های اقشاری از مردم در نواحی مرفه و بالای شهر تهران و تقدیر از تیم مذاکره کننده هسته ای در هر برنامه ای و به هر مناسبتی (از زورخانه گرفته تا صحنه موسیقی و دانشگاه تا جاهای دیگر) چهره غالب کشور و فضای رسانه ای در ماه های اولیه پس از توافق است. اما اطلاعات اغلب مردم (و حتی بخش زیادی از مسئولان و تصمیم گیرندگان) از محتوای توافق تنها محدود می شد به گفتار مقامات دولتی و تیم مذاکره کننده که مضمون آن گویای این بود که «براساس توافق صورت گرفته تمامی تحریم های مالی، بانکی، بیمه ای، حمل ونقل، پتروشیمی، فلزات گران قیمت و تمام تحریم های اقتصادی به طور کامل لغو خواهد شد و نه تعلیق» (حسن روحانی، ۲۳ تیرماه ۱۳۹۴- خبرگزاری صدا و سیما). اما واقعیت رفع تحریم ها براساس متن برجام متفاوت از آن چیزی بود که گفته می شد. براساس متن برجام (شامل یک متن اصلی و پنج ضمیمه) اولا؛ بخش قابل توجهی از تحریم ها باقی می ماند (حدود ۵۰ درصد)، به نحوی که اثر موردانتظار از رفع سایر تحریم های رفع شده را تا حد زیادی عملا خنثی می کند، ثانیا؛ از ۵۰ درصد تحریم رفع شده نیز در روز اجرا تنها حدود ۱۰ درصد لغو و ۴۰ درصد باقیمانده صرفا تعلیق می شود (به نحوی که تداوم تعلیق آن نیازمند دستور رئیس جمهور آمریکا در پایان هر دوره چهار یا ۶ ماهه خواهد بود)، ثالثا؛ برنامه رفع همین ۵۰ درصد (لغو یا تعلیق) نیز در یک دوره ۱۰ ساله و در سه مقطع شامل روز اجرا (۲۷ دی ماه ۹۴)، هشت سال بعد از قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل (یعنی در سال ۱۴۰۲) و ۱۰ سال بعد از قطعنامه مذکور (یعنی در سال ۱۴۰۴) تنظیم شده بود، رابعا؛ بیش از ۹۵ درصد تحریم های آمریکایی (که وزن اصلی تحریم های غرب را شامل می شود) هرگز لغو نخواهد شد (حتی پس از ۱۰ سال) و خامسا؛ براساس مکانیسم ماشه، پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل اختیار می یابند هریک به تنهایی حداکثر ظرف ۷۵ روز تحریم های شورای امنیت و به تبع آن اتحادیه اروپا و آمریکا را علیه ایران بازگردانند، بدون اینکه ایران اجازه بازگشت به برنامه غنی سازی پیش از توافق را داشته باشد. به این ترتیب برنامه ای عمدتا بی اثر برای رفع تحریم ها در برجام ارائه می شود؛ برنامه ای که اغلب مردم ایران و بیش از ۹۰ درصد تصمیم گیرندگان از واقعیت آن بی خبر می مانند. به این ترتیب آمریکا گام اول را در خلع توان هسته ای ایران بدون واگذاری امتیاز متناسب یا قابل ملاحظه با موفقیت برمی دارد. درنهایت مجلس نیز تحت تاثیر برخی افراد تاثیرگذار در هیات رئیسه مورد تایید قرار گرفته و همزمان به تصویب شورای عالی امنیت ملی (که اکثریت آن را اعضای دولت روحانی تشکیل می دهند) قرار می گیرد. اما رهبری این بار نیز هوشمندانه موضوع را بررسی کرده، با علم به نقض برخی خطوط قرمز در مذاکرات، اجازه اجرای برجام را منوط به تحقق ۹ شرط صادر می کنند؛ شروطی که رعایت آنها می توانست تا حد قابل توجهی زهر برجام را گرفته، اطمینان نسبتا مناسبی از تحقق منافع ملی ایجاد کند، شروطی که البته با بسیاری از بخش های متن برجام در تعارض بوده و عملا تیم مذاکره کننده موفق به رعایت بندهای اساسی آن (از جمله اخذ تضمین کتبی از رئیس جمهور آمریکا برای لغو تحریم ها پس از اجرای تعهدات توسط ایران) نشد. اما فارغ از متن تقریبا بی خاصیت برجام در رفع واقعی تحریم ها، ایالات متحده آمریکا با نقض صریح متن برجام (بندهای ۲۸ و ۲۹ و تلاش برای جلوگیری از همکاری کشورهای دیگر غربی و شرقی با ایران از طریق ارعاب اقتصادی و سیاسی آنها و ارائه تفسیرهای مغرضانه از وضعیت رفع تحریم ها در برجام) عملا پیکر کم جان آن را بارها آماج حملات خود قرار داد (به اذعان دولت حسن روحانی دست کم ۱۱ بار) و حتی فراتر از آن، با تصویب قوانینی از جمله تمدید ۱۰ ساله قانون تحریمی ایسا و تصویب قانون تحریمی کاتسا (موسوم به مادر تحریم ها) فضای تحریمی را از جهاتی حتی بغرنج تر از وضعیت پیش از برجام کرد، این در حالی بود که طی این مدت (از دی ماه ۱۳۹۴ تا اسفندماه ۱۳۹۶- یعنی بیش از دوسال بدعهدی) دولت ایران از هرگونه شکایت موثر به مراجع حل اختلاف تعیین شده در برجام خودداری کرد (که البته علت اصلی آن عدم تنظیم هر نوع سازوکار قابل اعتماد و موثر برای احقاق حقوق ایران در شرایط نقض پیمان توسط جریان مخالف بود، تا جایی که به استناد بندهای ۳۶ و ۳۷ متن اصلی برجام و بندهای ۱۱ و ۱۲ قطعنامه ۲۲۳۱ اصرار ایران بر شکایت خود می توانست منجر به لغو قطعنامه مذکور و بازگشت معدود تحریم های رفع شده علیه ایران شود). بدین سان آمریکا توافقی را به ایران تحمیل می کند که بدون اثرگذاری قابل ملاحظه بر رفع تحریم ها و بهبود وضعیت اقتصادی کشور، یک پیشروی اساسی به همراه عقب نشینی محسوس ایران از موضع انقلابی خود در حوزه هسته ای محسوب می شود. سکانس سوم) خروج آمریکا از برجام اما اتفاق مهم در عصر برجام، روی کار آمدن ترامپ به عنوان رئیس جمهور آمریکاست. ترامپ برخلاف اوباما و هیلاری کلینتون که تاکید می کنند از همه ظرفیت های برجام برای تداوم فشار بر ایران جهت تحقق سایر اهداف (در حوزه های موشکی، منطقه ای، حقوق بشری و…) استفاده خواهند کرد، دائما بر طبل خروج از برجام می کوبد و سودای پاره کردن آن را در سر می پروراند. ترامپ معتقد است توافق هسته ای به دلیل اینکه اولا همه برنامه هسته ای ایران را از بین نبرده (به اصطلاح همه پیچ و مهره ها را باز نکرده) و ثانیا برنامه های موشکی و منطقه ای ایران را محدود نکرده، توافقی بد محسوب می شود و در صورت عدم امکان بازنگری در آن (به معنای تحمیل محدودیت های موشکی و منطقه ای) باید پاره شود. به همین سبب از آغاز شروع به کار، دائما نسبت به تمدید تعلیق تحریم ها تعلل و کارشکنی کرده و درنهایت پس از دادن فرصت چندماهه به کنگره و کشورهای اروپایی برای بازبینی در توافق و لحاظ محدودیت های موشکی و منطقه ای و استنکاف ایران از این موضوع، چند هفته پیش خروج آمریکا از برجام را به طور رسمی اعلام کرده، به خزانه داری دستور می دهد ظرف ۹۰ روز تحریم های بانکی و ظرف ۱۸۰ روز تحریم های نفتی را بازگرداند؛ همان تحریم هایی که براساس آنچه پیش تر گفته شد، تعلیق آنها عملا سود قابل ملاحظه ای برای ایران نداشته است. بدین ترتیب در خلأ تبیین موضوع برای مردم (و حتی برخی مقامات کشور)، شوکی روانی سراسر ایران را فراگرفته، قیمت دلار و به تبع آن بسیاری از کالاهای داخلی و وارداتی با سرعت بالا رو به فزونی می گذارد. در چنین شرایطی همان طور که در ابتدای نوشتار اشاره شد، عده ای از طرفداران برجام در ایران خروج آمریکا از برجام را ناشی از زیان های آن برای آمریکا و نفع سرشار آن برای ایران دانسته، از منتقدان برجام می خواهند از روحانی و ظریف بابت اتهامات وارده عذرخواهی کنند. آری، آمریکا بعد از محدود کردن شدید برنامه هسته ای ایران (به طرز بازگشت ناپذیر) و کسب همه منافع موردنیازش از این توافق و بدون اینکه منفعتی برای ایران حاصل شود، دیگر نیازی به ماندن در برجام ندارد و ترامپ زرنگ به جای باقی ماندن در برجام و استفاده از ظرفیت های آن، ترجیح می دهد با خروج شوک گونه و پرسر و صدا از برجام، اقتصاد بی بهره ایران از این توافق را بیش از پیش متلاطم و زمینه اجتماعی را برای تن دادن ایران به توافقات بعدی (موشکی، منطقه ای و…) این بار با بازیگردانی اروپا در نقش پلیس خوب فراهم کند. و جریان اصلاح طلب و غرب گرا در داخل کشور ضمن تجاهل و تغافل و فرافکنی، خواسته یا ناخواسته مقدمات توافقات بعدی و حذف سایر مولفه های قدرت انقلاب اسلامی (با نیت تداوم تعامل با غرب) را فراهم می کنند.