شفافیت، پیش نیاز تحقق عدالت و آزادی

علی خضریان: در دهه های اخیر موج گسترده ای از تحقیقات درباره علل فساد انجام گرفته و به طور کلی فساد نه تنها مشکلی اخلاقی محسوب می شود، بلکه مانع عمده ای برای پیشرفت و تحول نیز به شمار می رود؛ و در این بین شفافیت و نظارت اجتماعی به عنوان یکی از مهم ترین داروهای ضد فساد به شمار رفته است. اصل شفافیت به خودی خود آنقدر ابزاری مهم درمقابله با فساد است که برخی نظریه پردازان همچون لینستت و نارین معتقدند شفافیت به خودی خود و به سادگی اطلاعاتی که در دسترس است برای جلوگیری از فساد و سایر اشکال آن به اندازه کافی کار خواهد کرد. شفافیت حتی دارای پیشینه دینی نیز است به طوری که رهبر معظم انقلاب به استناد روایتی از امیرالمومنین علی(ع) تاکید کردند که «شفاف سازی» از رفتارهای عملی امام علی(ع) بوده و در سیره و روش امامان شیعه از جایگاه خاصی برخوردار بوده است. و از آنجایی که در اندیشه علوی، مردم نقش مهمی در حکومت دارند، حق دارند بر روند اجرای امور در چهارچوب مبانی و احکام اسلامی نظارت کنند و مقدمه این نقش مردم، شفافیت اعمال و کردار و تصمیم گیری های حاکمان است. ضمن اینکه آگاهی اجتماعی که محصول شفافیت است، نقش بسزایی در روند استمرار، تداوم و تسریع اهداف حکومت دارد، بنابراین همه باید در جریان اقدامات حکومت قرار گیرند تا ضمن صراحت، زمینه های شفافیت سیاسی در مقابل مردم نیز فراهم گردد.

همچنین ایجاد شفافیت به عنوان یک راهبرد مهم در حکومت، پیش نیاز تحقق دو ارزش عدالت و آزادی است، چرا که دسترسی آزاد به اطلاعات، می تواند پایه ای برای آزاد و نقد اجتماعی باشد و از طریق نظارت پذیر کردن روندها و تصمیمات، زمینه بهره مندی برابر از فرصت ها برای تحقق عدالت فراهم شود.

متاسفانه امروز جامعه ما به دلیل نقصان های موجود در مسیر شفافیت از یک فساد ساختاری رنج می برد؛ فساد ساختاری البته تا تبدیل شدن به فساد سیستماتیک که شاخصه اش غیرقابل اصلاح بودن آن است، متفاوت می باشد. اما باید به این امر توجه داشت که در فساد ساختاری، برخی ساختارها به عنوان یک مانع قابل تامل برای زندگی سالم عمل می کنند و البته بعضا مانع فساد نیز نمی شوند که این خود باعث بروز معضلات مهمی در فضای اجتماعی شده است.

لذا ضروری است مسئولان و سیاستگذاران در بخش های مختلف کشور خصوصا در قوه مقننه با اصلاح ساختارها و مقابله با اصل فساد و محدود نشدن آن به برخورد موردی با مفسد، اقدامات موثری صورت دهند تا شفافیت به یک ساختار حقوقی تبدیل و قانونی شود و تضمین های لازم برایش به وجود بیاید.

بنابراین با توجه به مقدمه ای که بیان شد انجام چند مهم مقدمه ای برای بسترسازی شفافیت و آزادی اطلاعات است که به اختصار بیان می شوند:

۱- حذف دیوان سالاری: به طور واض ح مقصود پاسخگویی به درخواست ها و شکایت ها در کوتاه ترین زمان است که از بسترهای مهم ایجاد شفافیت به شمار می رود و تا زمانی که روند اداری با پیچیدگی همراه باشد، ارائه اطلاعات صحیح به افکار عمومی ممکن نخواهد بود.

۲- وضع قوانین متقن و نظارت بر حسن اجرای آن: قطع یقین وضع قوانین و ضوابط صحیح و عادلانه کاری بس مشکل و مهم است که نیازمند بازخوانی قوانین و بخشنامه های موجود و ساماندهی آن در راستای رفع قوانین بعضا تبعیض آمیز است و البته مهم تر از آن نظارت بر حسن اجرای قوانین است که نیازمند توجه ویژه به امر نظارت و بازرسی است.

۳- آزادی بیان و فضای نقد: یکی از ظرفیت های مهم در مسیر مقابله با فساد، بهره برداری درست از ظرفیت های اجتماعی بدون وابستگی های ساختاری و ذی نفع در جهت نقادی است که درصورت ایجاد یک بستر مناسب برای آزادی بیان حاصل می شود. مجموعه تشکل های دانشجویی یک ظرفیت مناسب در این خصوص هستند که با برقراری ارتباط اعتماد بخش می توان از این ظرفیت بی نظیر برای مقابله با فساد استفاده کرد.

۴- پاسخگویی و گزارش دهی: یکی از اقداماتی که کمک شایانی به ایجاد شفافیت و مبارزه با فساد می کند، الزام مسئولان به پاسخگویی و ارائه گزارش های مستند در بازه های زمانی مشخص است تا ظرفیت نظارت اجتماعی برای مشخص شدن تخلفات احتمالی فراهم شود. این مهم در دوران حکومت امیرالمومنین(ع) از سوی ایشان مورد توجه قرار می گرفت و ایشان ضمن گزارش دهی به مردم از آنها می خواهد از او سوال کنند تا ابهامی برای مردم باقی نماند. (نهج البلاغه خطبه های ۹۳ و ۱۸۹) امام علی(ع) همچنین کارگزاران را از پوشاندن اطلاعات منع می کرد (همان: ۱۸) و حتی به آنها تاکید می کند کار زیاد نیز نباید باعث غفلت از پاسخگویی شود. (همان: ۵۳)

در پایان تاکید می شود بسط شفافیت نیازمند انجام مطالعات دقیق و آسیب شناسی میدانی است که علی القاعده در یک بازه زمانی کوتاه مدت میسر نخواهد بود، اما درصورت حرکت در مسیر، منجر به استشمام عطر شیرین عدالت در محیط اجتماعی می شود.