به بهانه کج فهمی ها از ارتباط «تکلیف و نتیجه» در اندیشه علامه مصباح یزدی؛
آیا ما نباید هیچ توجهی به این مطلب داشته باشیم که کار ما چه نتیجه ای را به دنبال دارد؟/ محاسبه نتیجه، خود جزئی از وظیفه است

علامه مصباح یزدی ۳۱ خردادماه در دیدار اعضای شورای مرکزی جبهه پایداری گفت که بسیاری از مشکلاتی که انقلاب در طول این سال ها داشته، ناشی از عدم انتخاب اصلح بوده است و اسلام می گوید به دنبال اصلح برای مدیریت، سیاست و حکومت باشید. وی با بیان اینکه انقلاب اسلامی محصول انتخاب اصلح توسط مردم بوده و استمرار آن نیز محصول انتخاب مجدد اصلح در مدیریت کلان کشور است، تاکید کرد: باید بنایمان این باشد که افراد اصلح را بشناسیم.

در واکنش به این سخنان، محمدرضا باهنر در نشست خبری روز یکشنبه ۱۶ تیرماه با اعلام مخالفت با طرح ایده نامزد اصلح گفت: باید از کسی حمایت کنیم که صلاحیت لازم و امکان رأی آوری هم داشته باشد چون فعالیت سیاسی منوط به کسب نتیجه است. ما صرفاً در انتخابات «صالح مقبول را به اصلح غیر مقبول» ترجیح می دهیم. حمایت از کسی که رأی ندارد کار بیهوده ای است.

در واکنش به سخنان دبیرکل جامعه اسلامی مهندسین، جبهه پایداری انقلاب اسلامی در حساب توییتری خود نوشت: «جناب آقای محمدرضا باهنر درحالی [این سخنان را] بیان کرده که آیت الله مصباح معتقد است باید از اصلح حمایت شود حتی اگر رأی نیاورد، که اساساً این ادعا برخلاف دیدگاه علامه مصباح یزدی است که به دفعات فرمودند: «معرفی اصلحی که امکان رأی آوری آن فراهم نیست، کار لغوی است.»

آنچه پیش رو دارید گزیده ای از سخنان حضرت آیت الله مصباح یزدی (دامت برکاته) در دفتر مقام معظم رهبری است که در تاریخ ۰۱/۰۳/۹۲ به تبیین منطق رهبر معظم انقلاب در بیان نسبت تکلیف گرایی و نتیجه گرایی پرداخته است.

با توجه به تاکید رهبر معظم انقلاب بر اهمیت توجه صحیح به نسبت میان تکلیف گرایی و نتیجه گرایی، این تبیین عالمانه از منطق رهبر معظم انقلاب توسط علامه مصباح یزدی را در ادامه می خوانید:

بحث ما در جلسات اخیر درباره مقام رضا بود و در این باره گفتیم با توجه به روایات، مقصود از مقام رضا، رضا به قضای الهی و آن چیزی است که خدای متعال برای بندگانش نصیب و مقدر فرموده است. مقام رضا بالا ترین فضیلتی است که در روایات شریف بر آن تأکید شده است. ازاین رو شیطان تلاش می کند به هر وسیله ای انسان ها را از رسیدن به آن محروم کند. یکی از راه های ساده برای رسیدن شیطان به این مقصود ایجاد شبهات و وسوسه هاست. ازاین رو در دو جلسه اخیر به طرح برخی از این شبهات و پاسخ به آن ها پرداختیم.

آیا قضا و قدر به معنای رفع تکلیف از انسان است؟
یکی از این شبهات این است که اگر همه کار ها طبق قضا و قدر الهی انجام می گیرد ما برای چه باید تلاش کنیم؟ اگر بناست نتیجه کارهای ما بر اساس قضا و قدر شکل گیرد ما اصلا تکلیفی نخواهیم داشت! این شبهه کما بیش از صدر اسلام مطرح بوده و شاید یکی از مسائلی که موجب طرح مباحث کلامی در جامعه اسلامی شد، همین مسأله قضا و قدر است.

پاسخ شبهه در آیینه روایات
در نهج البلاغه آمده است که بعد از جریان جنگ صفین شخصی به امیرالمؤمنین صلوات الله علیه عرض کرد: آیا این جریانی که در جنگ گذشت، طبق قضا و قدر الهی بود؟ حضرت فرمود: بله همه طبق قضا و قدر الهی بود. آن شخص گفت: پس زحمت های ما بیهوده بود. حضرت در جواب فرمودند: بسیار اشتباه می کنی! تو گمان می کنی اگر چیزی بر اساس قضا و قدر الهی رخ دهد، دیگر فعالیت ما در آن تأثیری ندارد؟! اگر چنین باشد ثواب، عقاب، امر و نهی الهی همه باطل خواهند بود! وعده و وعیده های الهی هم بی معنا خواهد شد!… اما خداوند پیامبران الهی را بیهوده نفرستاده و کتاب های آسمانی را عبث نازل نکرده است. ۱ این فرمایش امیرالمؤمنین علیه السلام بهترین دلیل برای این حقیقت است که شمول قضا و قدر بر همه امور به معنای مجبور بودن انسان ها و تکلیف نداشتن آن ها نیست.

در این زمینه روایات فراوانی نقل شده است که یکی از غرر این روایات رساله امام هادی صلوات الله علیه درباره جبر و تفویض، امر بین الامرین و مسأله قضا و قدر است که علاقمندان می توانند از آن بیانات بسیار عمیق و روشن گر استفاده کنند. کثرت این روایات و کتاب های فراوانی که بزرگان به صورت مستقل در این باره نوشته اند نشان از آن دارد که این مسأله ای بحث برانگیز و جنجالی بوده و شیطان فعالیت فراوانی در این زمینه داشته است تا مردم را بر سر دو راهی قرار دهد که یا قضا و قدر را منکر شوند و از آثار و مزایای این اعتقاد محروم گردند؛ اعتقادی که نهایتا به توحید افعالی، یکی از بزرگ ترین معارف اسلامی می انجامد؛ و یا با پذیرش شمول قضا و قدر، در میدان عمل سست شوند و کار خویش را مؤثر ندانند. ازاین رو ائمه اطهار علیهم السلام بسیار اهتمام داشتند که از یک طرف عمومیت قضا و قدر و نهایتا مسأله توحید افعالی را تثبیت کنند و از طرف دیگر نقش مؤثر ما را در سرنوشت خویش تبیین نمایند.

یافتن پاسخ از راه دقت در نظام تکوین و تشریع
در پاسخ به این شبهه، ابتدا باید اعتراف کرد که یافتن بیانی ساده برای این مسأله کاری بسیار سخت است. وجود پیچیدگی ها و مشکلات فراوان در این مسأله موجب شده است که حتی در روایات از تفکر درباره قضا و قدر نهی شود. چراکه هر کسی توانایی حل و درک پیچیدگی های آن را ندارد. اما برای بیان پاسخی در حد این جلسه باید به نکاتی دقت کرد. یکی از آن نکات این است که برحسب تعالیم اسلامی، نظام هستی به دو بخش تقسیم می شود: یکی نظام تکوین و دیگری نظام تشریع. قضا و قدر حیثیتی در یک سطح عالیتر است که چ تر خود را روی همه حوادث پهن می کند. بنابراین وقتی ما با مبادی اراده خود کاری انجام می دهیم، یعنی کاری را شناختیم و با تفکر، ضرر و منفعتش را سنجیدیم و در نهایت آن را اراده کردیم. همه این مبادی از این لحاظ که ممکن الوجودند و از خود، وجودی ندارند، نیازمند افاضه الهی هستند. قضا، همان مرحله افاضه وجود است.

به بیان دیگر خدای متعال دو قسم ربوبیت دارد؛ یکی ربوبیت تکوینی و دیگری ربوبیت تشریعی. خدای متعال با علم به رابطه بین افعال و نتایج آن ها، بسته به این که نتایج افعال به نفع انسان، یا به ضرر او و یا نسبت به او خنثی باشد، به وجوب، استحباب، کراهت، حرمت و جواز آن ها حکم می کند. مسلما حکم شرعی، هیچ کس را مجبور نمی کند و همان طور که می بینیم بسیاری از احکام الهی به طور کامل اطاعت نمی شود. اگر ما مجبور بودیم وضع چنین احکامی لغو و بیهوده بود.

اما رعایت یا عدم رعایت این احکام، آثار تکوینی خاصی را بر عمل انسان مترتب می کند که این آثار، خود از حوادث گذشته اثر می پذیرند و در حوادث آینده نیز تأثیر دارند. این روابط، تکوینی هستند و مورد تکلیف ما نیستند. ما مکلفیم تا جایی که در توان و قدرت ماست اوامر و نواهی تشریعی را انجام دهیم. مقصود از قدرت هم قدرت و توان عرفی است، نه عقلی که موجب عسر و حرج هم نباشد (لاَ یُکَلِّفُ اللّهُ نَفْسًا إِلاَّ وُسْعَهَا). ۲ اما خواه اطاعت صورت گیرد و خواه معصیت، رفتار ما آثاری در عالم هستی خواهد داشت که طبق نظام دیگری به نام نظام تکوین پدید می آیند و این نظام مورد قضای الهی است. قضای الهی در احکام تشریعی به معنای حکم کردن است.

وقتی خداوند می فرماید: وَ قَضَی رَبُّکَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِیَّاهُ۳ بدین معناست که خداوند حکم کرد که جز او را عبادت نکنید. عبادت در این جا به معنا پدیده ای در عالم خارج نیست، بلکه مقصود بیان یک تکلیف است. اما عملی که به دنبال این تکلیف انجام می گیرد، خواه عمل به تکلیف باشد و خواه ترک آن، آثاری خواهد داشت که چه ما بخواهیم یا نخواهیم، و چه بدانیم یا ندانیم، بر آن عمل مترتب می شود. این آثار خود دوگونه اند: یکی آثاری است که در دنیا ظاهر می شوند؛ مانند فراوان یا کم شدن نعمت ها، دفع یا نزول بلا ها و…؛ و دیگری آثاری است که پس از مرگ و در قیامت ظاهر می گردند.

این ها آثار تکوینی و مورد قضای تکوینی الهی است و ما باید بدان ها راضی باشیم. رضای به قضای الهی تأثیری در تکلیف ما ندارد. هنگامی که ما احساس می کنیم اختیار و قدرتی داریم، باید ببینیم در آن جا تکلیف شرعی ما چیست و به دنبال انجام آن باشیم. اما این که این عمل چه تأثیری خواهد داشت، این تأثیر مورد تکلیف ما نیست و ما باید بدان ها راضی باشیم.

در داستان کربلا می بینیم که حضرت زینب سلام الله علی ها به خوبی تکلیف خویش را انجام می دهد و در عین حال نسبت به نتیجه می فرماید: «ما رأیت الا جمیلا؛ ۴ جز زیبایی چیزی ندیدم.» سیدالشهدا علیه السلام نیز بعد از این که شاق ترین تکالیف را انجام داد، در آخرین لحظات به پیشگاه الهی عرض کرد: «الهی رضاً بقضائک؛ خدای من! به قضای تو راضی ام.» مقصود حضرت از قضای الهی تکلیفی نبود که بر عهده داشت. آن تکلیف و آن قضا از ابتدا مورد رضای حضرت بود. اما آن گاه که در گودال قتل گاه می فرماید: خدای من! به قضای تو راضی ام، بدین معناست که از هیچ یک از حوادثی که رخ داد ناراحت نیستم.

تبیین سخن امام «ما مأمور به وظیفه ایم، نه نتیجه»
به دنبال مباحث گذشته سؤالی مطرح می شود که بازگشت آن به مطلبی است که جزو فرهنگ بعد از انقلاب ما شده است و آن متأثر از فرمایشی است که امام خمینی رضوان الله علیه بیان کردند. امام فرمود: ما مامور به وظیفه هستیم، نه مامور به نتیجه. این جمله امام جمله ای بسیار بلند است که بنده پیش از ایشان، از کسی سراغ ندارم. اما ابهامی در این فرمایش وجود دارد که باید روشن شود و آن این که: آیا به راستی ما نباید هیچ توجهی به این مطلب داشته باشیم که کار ما چه نتیجه ای را به دنبال دارد؟

اگر بخواهیم این ابهام را در قالب شبهه ای علمی و به زبان فقهی کلامی مطرح کنیم، می گوییم: احکام الهی تابع مصالح و مفاسد است. پس وقتی تکلیفی بر عهده ماست، بدین معناست که باید آن تکلیف را انجام دهیم تا مصلحت آن تحقق پیدا کند. بر این اساس ما موظف به نتیجه هستیم. مثلا حکم جهاد برای تقویت اسلام و دفع دشمنان اسلام است. قرآن کریم می فرماید: «وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لَّهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِیَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ یُذْکَرُ فیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثیراً؛ ۵ و اگر خدا بعضی از مردم را با بعض دیگر دفع نمی کرد، صومعه ها و کلیسا ها و کنیسه ها و مساجدی که نام خدا در آن ها بسیار برده می شود، سخت ویران می شد.»

پس ما برای حصول این نتیجه باید برای جنگْ نقشه و طرح داشته باشیم، بدین معنا که موظفیم بکوشیم تا آن نتیجه محقق شود. به همین دلیل هم هست که می بینیم در تکلیف جهاد، نسبت بین سپاه اسلام و سپاه کفر ملاحظه شده است. تکلیف به جهاد به این معنا نیست که هر مسلمانی اسلحه به دست گیرد و به سوی دشمن بتازد. روشن است که این کار، عاقلانه نیست! بنابراین ما باید مصالح و مفاسد تکالیف را مراعات کنیم. اگر بدانیم در جایی این نتایج حاصل نمی شود، حکم ثابت نمی شود و از همین روست که می گوییم اگر کاری موجب اختلال نظام شود انجام آن حرام است. چون نتیجه بدی دارد. پس چگونه می توانیم بگوییم: ما مکلف به نتیجه نیستیم، در حالی که ما مکلف به تأمین مصالح و مفاسد تکالیف که حاصل الفعل اند، هستیم؟

این شبهه را به زبان فلسفی این گونه می توان بیان کرد: در جای خود ثابت شده است که همه خوبی ها و بدی ها و ارزش های اخلاقی در واقع واجبات بالقیاس هستند، بدین معنا که اصل، مطلوبیت نتیجه است. اگر کاری خوب شمرده می شود بدین خاطر است که نتیجه خوبی دارد و لذا اگر نتیجه عوض شود، ارزش کار هم عوض می شود. مثلا راست گفتن به این دلیل خوب است که موجب اعتماد مردم به یک دیگر می شود و در سایه این اعتماد زندگی دنیا و آخرتشان تأمین می شود. اما اگر در موردی راست گویی باعث شود که جان مؤمنی به خطر بیافتد، دیگر راست گفتن خوب نخواهد بود و در چنین موقعیتی انسان باید دروغ بگوید. بنابراین ارزش کار تابع ارزش نتیجه است. ازاین رو ما موظفیم که نتایج را هم در نظر بگیریم. پس معنای سخن امام چیست که فرمود ما مکلف به وظیفه هستیم، نه به نتیجه؟

در پاسخ می گوییم: وقتی ما کاری را انجام می دهیم تصور ما این است که کار ما علت تامه برای حصول نتیجه است. بعد از عملیات بیت المقدس و آزادسازی خرمشهر، امام فرمودند: «خرمشهر را خدا آزاد کرد.» در حقیقت ما در آن حادثه به وظیفه عمل کردیم و خدا هم این نتیجه را عنایت کرد. ما باید می جنگیدیم. پس ما مکلف به وظیفه جنگیدن بودیم. اما عمل ما مقید به حصول نتیجه نیست؛ بلکه عمل ما یکی از اسباب و معدات تحصیل آن نتیجه است. ما تکلیف داریم که یکی از هزاران شرط لازم برای تحقق یک پدیده را که همان فعل اختیاری ماست، فراهم کنیم. اما حصول نتیجه، شرط های فراوان دیگری هم دارد.

حادثه عظیمی مثل آزادی خرمشهر نیازمند تدبیری بود که همه وسایل لازم برای آن را جمع کند. هنگامی که همه شرایط فراهم شد، خرمشهر آزاد شد. هماهنگی این مجموعه در اختیار خدای متعال است و اوست که در هر لحظه می تواند مهره ها را جابه جا کند و اراده اوست که غالب و قاهر است (وَاللّهُ غَالِبٌ عَلَی أَمْرِهِ؛ ۶ و خداوند بر امر خویش چیره است).

حتی در همان وقتی که ما می خواهیم انجام کاری را اراده کنیم، اگر خدا بخواهد می تواند اراده ما را تغییر بدهد. پس اگر امام می فرماید: ما مکلف به وظیفه ایم، بدین معناست که گمان نکنید شما همه کاره هستید. باید همه جوانب را بسنجید و براساس آن ها تصمیم گیری کنید. اگر هم نتایجی برای تکالیف بیان شده، در حد فهم ما بیان شده است؛ اما ترتب آن نتیجه هم به اراده الهی وابسته است. ما باید به یاد داشته باشیم که با خدا چه رابطه ای داریم و در هر لحظه او از ما چه می خواهد.

بسیاری از حوادث مطابق میل ما واقع نمی شوند، حتی گاهی براساس مبانی دینی، برای حادثه ای غصه می خوریم. این بدان خاطر است که عقل ما توان درک حکمت و مصلحت آن واقعه را ندارد؛ نمی دانیم که این حادثه برای امتحان چه کسانی رخ داده و هر کس چه مقدار در این امتحان شریک است. اما زیبایی کار خدای متعال به این است که مقاصد متعدد و متعالی ضمن یک کار تحقق پیدا می کند. در آزمونی مثل جنگ، پیرزنی با اعطای اندکی تدارکات برای جبهه، اوج می گیرد و جوان هایی با بذل جان خویش به مقامی دست می یابند که وصف ناشدنی است؛ اغراضی که اصلا با در اختیار داشتن چند وجب خاک قابل مقایسه نیست.

در کجای تاریخ می توان کسانی را مانند جوانان و نوجوانان ما یافت که در طول دفاع مقدس از صمیم دل با خدا ارتباط پیدا کردند یا مادرانی را که لباس رزم بر تن چند فرزند خود پوشاندند و با شهادت هر یک از فرزندانشان به آنان افتخار کردند و حتی به خاطر شهادت عزیزانشان گریه هم نکردند؟ این ها زیبایی های عالم است.

ما بسیاری از مصالحی را که بر حوادث عالم مترتب می شوند، نمی دانیم. وظیفه ما این است که مرد وظیفه و تکلیف باشیم. البته تکلیف در بسیاری از موارد تابع نتایج محدودی است که ما می توانیم آن ها را محاسبه کنیم. در چنین مواردی باید نتایج را محاسبه کنیم. اما این محاسبه هم خود، جزئی از وظیفه است و ما باید بعد از آن اقدام کنیم؛ اما نباید از این که چه نتیجه ای حاصل شود نگران باشیم. ما که خدای عالم نیستیم! ما مالک نفس خودمان هم نیستیم. ما تنها باید در پی انجام اوامر الهی باشیم. اگر به ظاهر شکست بخوریم، ممکن است دشمنان ما را مسخره کنند. اما نباید به این امورِ بی ارزش توجه داشته باشیم. امام باقر علیه السلام می فرماید: نفس خویش را بر کتاب خدا عرضه کن! اگر در مسیر قرآن بودی، خوشحال باش و بدان که آنچه درباره تو گفته می شود به تو ضرری نخواهد زد.

۷ پس «ما مرد وظیفه ایم، نه مرد نتیجه» یعنی نتیجه عینی و پدیده هایی که بر عمل ما مترتب می شود به دست خدا و تابع اراده اوست. اراده ما نیز یکی از صد ها، بلکه هزاران عاملی است که در تحقق آن پدیده ها نقش دارند؛ نقشی که خدا به آن ها می دهد. بنابراین نباید نسبت به اموری که به ما مربوط نیست بی جهت غصه بخوریم و یا اگر به نفع ما بود، سرمست و مغرور شویم (لِکَیْلَا تَأْسَوْا عَلَی مَا فَاتَکُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاکُمْ). ۸

وفقنالله و ایاکم.

۱. ر. ک: نهج البلاغه (صبحی صالح)، خطبه ۷۸.
۲. بقره (۲)، ۸۶.
۳. إسراء (۱۷)، ۲۳.
۴. بحارالانوار، ج۴۵، ص۱۱۶.
۵. حج (۲۲)، ۴۰.
۶. یوسف (۱۲)، ۲۱.
۷. تحف العقول، ص۲۸۴.
۸. حدید (۵۷)، ۲۳.