تحلیلی از چهل سال انقلاب اسلامی در گفتگو با علامه مصباح یزدی؛
ثمرات انقلاب اسلامی مرز مادی ندارد/ خدا وعده داده کسانی که انتخاب خوب داشته باشند در قدم بعدی کمک شان کند/ باید بُعد دینی و فرهنگی جامعه تقویت شود

به مناسبت ۴۰ سالگی انقلاب اسلامی، برآن شدیم تا پرسش هایی را با آیت الله مصباح یزدی مطرح کنیم که از پیش از انقلاب اسلامی تاکنون، بسیاری از مردم در ارتباط با نظریه سیاسی اسلام و انقلاب اسلامی با آن ها مواجه بوده اند. متاسفانه امکان مصاحبه حضوری مهیا نشد، به همین دلیل به مصاحبه ای غیرحضوری اکتفا شد. متن گفت وگوی ویژه نامه مجله سروش به مناسبت چهلمین سال پیروزی انقلاب اسلامی ایران را از نظر می گذرانید.

نشریه سروش: در طول تاریخ، انقلاب های فراوانی در کشورهای مختلف با مبانی و اهداف متفاوت اتفاق افتاده است. ویژگی انقلاب اسلامی ایران چیست و چه تمایزی با سایر انقلاب ها دارد؟

علامه مصباح: در این زمینه دو دیدگاه عمده وجود دارد. کسانی معتقدند و هنوز هم اصرار دارند که عامل اقتصاد نقش اصلی را در ایجاد انقلاب داشته است. این یک گرایش مارکسیستی است که عامل اصلی همه تحولات اجتماعی را اقتصاد می داند. توجیه آن ها این است که در سایه دیکتاتوری شاه، دربار و اطرافیان، گلوگاه اقتصاد کشور و منافع مالی در اختیار عده خاصی بود که به دربار انتساب داشتند و مردم کم کم دریافتند که این ضررها و عقب افتادگی های اجتماعی و اقتصادی در اثر وجود این دستگاه شاهنشاهی است. به همین دلیل، افکار، گرایش ها و ایدئولوژی های مختلف، همه با این انقلاب موافق بودند.

برخی گروه های مارکسیستی در انقلاب مشارکت داشتند و خیلی هم خوشحال بودند. بخشی از آن ها منافقین بودند که می گفتند ایدئولوژی ما مارکسیسم است. گاهی هم اصطلاح «مارکسیسم اسلامی» را به کار می بردند. حزب توده و دیگر حزب های مارکسیستی نیز مخالف دستگاه پهلوی بودند. آن ها که واقعا مارکسیسم را پذیرفته بودند غیر از افرادی که مزدور بودند و فقط اسم خودشان را مارکسیست گذاشته بودند به دستگاه شاهنشاهی تمایلی نداشتند و می خواستند این دستگاه سرنگون شود؛ حال این که به جای آن چه سیستمی روی کار آید، آن ها می پنداشتند حکومتی پرولتاریا در ایران به وجود می آید و ایران یکی از واحد های اردوگاه کمونیسم می شود. تصورشان این بود که همه چیز در سیر تکاملی یک حرکت جبری تاریخ به سوی کمونسیم نهایی پیش می رود. به هرحال، عامل اصلی را اقتصاد می دانستند. از نظر ایشان، مردم از بس از تنگدستی و فقر و عقب ماندگی مادی به ستوه آمده بودند، بر شاه شوریدند و دستگاه را ساقط کردند تا بتوانند زندگی مرفه تری داشته باشند. برخی از آن ها برای تکمیل، این را اضافه می کنند که رفاه تنها عامل اقتصادی نیست، بلکه عامل روان شناختی نیز هست؛ یعنی چون حس می کردند به استعباد و بردگی گرفته شده ، و نوکر شده اند، می خواستند خودشان آقایی کنند و این هم زمینه این هدف بود؛ اما به هر حال از سنخ انگیزه های مادی بود.

در مقابل، گروه دیگری که از ابتدا چنین برجستگی ای نداشتند و عوامل ظاهری هم خیلی با آن ها مساعد نبود و برخلاف پیش بینی های متخصصان و کارشناسان، آن ها پیشرفت کردند، چند روحانی بودند که نه حزب و ثروتی داشتند و نه کار ایدئولوژیک جدی و تشکیلاتی در جامعه انجام داده بودند. استادی در حوزه علمیه قم که جزو مراجع آن زمان نبود و خودش نمی خواست و در میدان مرجعیت نمی آمد، بیانیه ای داد و یک سخنرانی کرد و عده ای خیلی علاقه مند شدند و حرکت او را جدی گرفتند؛ عده آن ها ابتدا کم بود، ولی خیلی جدی بودند و به تدریج به دلایلی که عمدتا عوامل مذهبی بود موج برداشت و این افکار منتشر شد؛ جریانی فکری که مایه های فکری غنی هم از داستان کربلا و جریان ولایت و تشیع در طول تاریخ داشت.

این عوامل و کمک های غیبی بسیاری کمک کرد. البته متخصصان جامعه شناسی این ها را باور نمی کنند، اما می گویند به «اعتقاد این ها! این عوامل هم کمک کردند.» پس بیشترین عامل موثر، عامل معنوی بود. برخلاف گرایش های مارکسیستی یا حتی لیبرال یا ملی گرا که با شاه مخالف بودند، کار هم می کردند، اما انگیزه آن ها، هویت ملی و عوامل اقتصادی بود؛ یعنی جزو عوامل مادی بود. افزون بر این، حامیانی از کشورهای خارجی هم داشتند. در حالی که طیف مقابل، نه تشکیلاتی داشتند و نه از طرف کشوری حمایت می شدند.

پس دو نوع نگرش نسبت به این مساله وجود دارد و حقیقت آن است که هر دو عامل موثر بود. این طور نبود که فقط یک عامل اثر داشته باشد. بالاخره افزون بر حرکت محرومین و قشر پرولتاریا، همین کارهای ملی گراها نیز به سرنگونی دیکتاتوری شاه کمک می کرد. اما مساله این است که کدام عامل تعیین کننده بود. از نظر ما، این حرکت حاصل کمک های غیبی و خدایی است؛ اگرچه جامعه شناسان این را نیز از منظر مادی تفسیر می کنند و می گویند منافع آخوندها در خطر بود و آن ها از مفاهیم دینی به منزله ابزاری برای کار خود استفاده کردند. به هرحال، این دو نگرش مطرح است که عامل تعیین کننده در پیروزی انقلاب، عوامل اقتصادی، ملی گرایی و مانند این ها بود، یا عامل اعتقادی و ارزش های دینی و به طور کلی عوامل معنوی بود. از نظر ما، عامل دوم تعیین کننده بود و شواهدی هم داریم که خیلی به بیان آن نیازی نیست. اگر ارزش های معنوی در کار نبود، اگر صدها سال ملی گرایان با احزاب خود تلاش می کردند، به جایی نمی رسیدند و در نهایت مجبور می شدند با کدخدا بسازند؛ ولی گروه دوم از روز اول گفتند «نه شرقی نه غربی»؛ این بود که امام می فرمود: «آمریکا از انگلیس بدتر، انگلیس از شوروی بدتر، این از آن بدتر». بر این اساس، عامل تعیین کننده پیروزی انقلاب، عوامل معنوی بود. البته شواهد تاریخی نیز همین مساله را نشان می دهد. اگر عوامل دیگر تعیین کننده بودند، مارکسیست ها حاکم شده بودند، در حالی که الان نامی از مارکسیست ها باقی نمانده است؛ وضعیت ملی گراها نیز به همین شکل بود؛ البته آن ها به کلی نابود نشدند، ولی حذف شدند.

عامل تعیین کننده در این تحول سریع، دین و مسایل معنوی بود. از این رو به این حرکتی که در طول حداکثر ۱۵ سال، از ۱۳۴۲ تا ۱۳۵۷، به نتیجه رسید، انقلاب می گویند که در زمانی کوتاه رخ داد و در تحولات تاریخی، این بازه زمانی زیاد نیست. از میان اشخاص و رهبران، رهبری دینی این پرچم را برافراشت و به پیروزی رساند. به همین دلیل، انقلاب ما انقلاب اسلامی می شود؛ اما دیگران به گونه ای دیگر تفسیر می کنند و برای دین چنین ارزشی قایل نیستند؛ بلکه آن را عاملی جنبی و کمکی و آن هم مبتنی بر خرافات و نگاه ابزاری به دین در نظر می گیرند. پس عامل اصلی وقوع این انقلاب در ایران چه بود؟ فرض مورد قبول ما این است که مهم ترین عامل البته عوامل دیگر را انکار نمی کنیم که این حرکت را به ثمر رساند، دین بود؛ شخصی هم که محور این کار بود، حضرت امام رضوان الله علیه بود؛ اگر ما همه این دین را می داشتیم، اما [رهبری] مثل امام نبود، به هیچ جا نمی رسیدیم. آن شخصیت و آن ویژگی های شخصیتی که پرداختن به آن ها مجال دیگری می طلبد موثر بود. پس این انقلاب یک انقلاب دینی و اسلامی بود و برکاتی که از آن ناشی شد و باقی ماند، پرتوی از انوار دین است.

البته تفسیر شاذّ دیگری نیز وجود دارد که می گوید این کار به نام دین انجام گرفت، اما ربطی به دین نداشت! اما این را نمی توان انکار کرد که وقتی امام سخنرانی می کرد یا بیانیه می داد، تکیه کلام او در سخنرانی هایش اسلام بود؛ دشمنان ما از اسلام سیلی خوردند، ما برای اسلام می جنگیم، محور همه سخن ها اسلام بود؛ این تفسیر شاذ می گوید امام این کار را انجام داد، اما این انقلاب به اسلام ربطی نداشت. او زرنگی کرد و نام اسلام را بر آن گذاشت! علت این تفسیر هم یک زمینه فکری و فرهنگی غلطی است که از دوران ستم شاهی در افکار عمومی جا افتاده بود. هفتاد سال روی این مساله کار شده بود که زندگی انسانی دو بخش دارد: یک بخش عینی و مادی است (آن ها عینیت و مادیت را مساوی می دانند) کار، کوشش، کارگر، کشاورز، صنعتگر، سرباز، جنگ و صلح، بخشی از واقعیت های زندگی است؛ در کنار این امور، چیزهای دیگری هم مربوط به درون و فکر خود افراد وجود دارد؛ مانند این که آیا خدا هست یا نیست؟ اما خدا باشد یا نباشد، چه آن ها که می گویند خدا هست و چه آن ها که می گویند خدا نیست، باید دانه ای بکارند، محصولی برداشت کنند و بپزند و بخورند؛ زندگی همین است. براساس این دیدگاه زندگی یک بخش عینی، واقعی و ملموس دارد که اسم آن را دنیا می گذارند و یک بخش فکری، قلبی، معنوی و فرهنگی، که جنبه شخصی دارد و تاثیر مستقیمی در زندگی ما ندارد، بلکه به طور غیر مستقیم تاثیر می گذارد؛ زیرا از شئون زندگی انسان است و شئون زندگی می توانند در همدیگر تاثیر و تاثر داشته باشند؛ مثلا چون در محرم لباس سیاه می پوشند، کسانی که پارچه سیاه تولید کرده اند، بازارشان رونق پیدا می کند. این تاثیر وجود دارد، ولی اعتقادات واقعیت زندگی را تغییر نمی دهد.

بنابراین دیدگاه هنگام جنگ، اگر توان جنگ و سلاح داشتید و آموزش دیدید، پیروز می شوید، وگرنه شکست می خورید. حالا چه بگویید خدا ما را پیروز کرد یا این که بگویید خودمان پیروز شدیم؛ واقعیت این است.

به طور خلاصه در پاسخ به سوال درباره ویژگی انقلاب اسلامی و وجه تمایز آن با سایر انقلاب ها می توان گفت هرچند غالب تحولات اجتماعی در عالم به خاطر تغییرات و پیشرفت های مادی، رفاهی و اقتصادی بوده است، اما انقلاب اسلامی برای امری فراتر از مسایل مادی تحقق یافت و آن امر، زنده کردن حقیقت «کلمه الله هی العلیا» است. آنچه انقلاب ما را از تمام انقلاب های عالم متمایز می سازد این است که معیار انقلاب اسلامی پیروزی حق، رشد انسانیت، مبارزه با ظلم و بی عدالتی، فراهم کردن زمینه برای تقرب به خدا و بهره مندی انسان از زندگی بی نهایت و ابدی آخرت است.

نتیجه سایر انقلاب ها به زندگی مادی و رفاه دنیایی محدود می شود؛ اما ثمرات انقلاب اسلامی مرز مادی ندارد و به دنیا محدود نمی شود. نتیجه این انقلاب به سعادت انسان و زندگی بی پایان او ختم می شود.

برای رسیدن به این هدف باید همه افراد جامعه حق و باطل را بشناسند، در تمام شئون زندگی خود دین و معارف اسلامی را مبنا قرار دهند، مسیر اجتماعی، سیاسی خود را بر اساس آن پی ریزی کنند و تابع حق باشند.

نشریه سروش: با توجه به تجربه ۴۰ ساله جمهوری اسلامی آیا چالش ها و مسایل پیش آمده، تفصیلا قابل پیش بینی بودند و آیا می شد پیش از بروز آسیب ها، کاری کرد؟ در نهایت وضع امروز چقدر با آنچه در طرح و ذهن و هدف رهبران فکری انقلاب بوده، منطبق است؟

علامه مصباح: ما انسان ها وقتی اهمیت کاری را درک کنیم و براساس منافع شخصی یا حزبی و گروهی یا اجتماعی و الهی قصد انجام آن را داشته باشیم، سعی می کنیم برنامه ای را تنظیم کنیم که با اجرای آن برنامه، به طور صد درصد به اهداف خود برسیم؛ انقلاب اسلامی نیز براساس ادراکی که رهبران فکری انقلاب در سال های پیش از پیروزی انقلاب داشتند، از این قاعده مستثنی نبود. ولی تجربه تاریخی همه انسان ها در همه زمان ها و همه اقوام نشان می دهد این هدف ایده آل بسیار کم و شاید اصلا تحقق پیدا نکند؛ یعنی این گونه نیست که هر طور برنامه ریزی و پیش بینی کنیم، صد درصد آن محقق شود.

جدای از متون تاریخی، قطعیات قرآن هم همین مساله را تایید می کند. اراده خدا بر این تعلق گرفته که انسان ها به وسیله انبیا هدایت شوند و زندگی خوبی در دنیا داشته باشند تا مقدمه ای باشد برای سعادت ابدی در آخرت اما در طول تاریخ، قرآن کجا را نشان می دهد که یک پیغمبر یا رهبر یا جامعه ای به طور صد درصد به خواسته های خودش رسیده باشد؟ بنده که سراغ ندارم؛ برعکس غالبا هر جا صحبت از انبیا و نهضت و قیام انبیا هست، از مخالفت اقوام و شخصیت ها با آن پیغمبر سخن گفته است. در قرآن تعبیراتی دارد که واقعا انسان تعجب می کند. مثلا درباره قوم حضرت موسی می گوید: إِذْ قَالَ مُوسَی لِقَوْمِهِ یَا قَوْمِ لِمَ تُؤْذُونَنِی وَقَدْ تَعْلَمُونَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ؛ بعد از این که بنی اسرائیل به تعبیر قرآن از بردگی نجات پیدا کردند و فرعونیان در دریا غرق شدند و می خواستند برگردند به وطن آبا و اجدادی خود، در راه عده ای را دیدند که بت پرستی می کردند، همه آن الطاف الهی را فراموش کردند و به موسی گفتند: بتی هم برای ما درست کن؛ اجْعَل لَّنَا إِلَهًا کَمَا لَهُمْ آلِهَهٌ. بعد به وطن شان که رسیدند به جای این که دشمنان را بیرون کنند تا در آسایش باشند، به پیغمبر خود گفتند: ما کاری نداریم، تو و خدایت بروید با آن ها بجنگید ما اینجا نشسته ایم؛ فَاذْهَبْ أَنْتَ وَرَبُّکَ فَقَاتِلَا إِنَّا هَاهُنَا قَاعِدُونَ. در ادامه هم تهمت های زشت اخلاقی به پیغمبر خود زدند و در نهایت کار به جایی رسید که حضرت موسی به صراحت گفت: یَا قَوْمِ لِمَ تُؤْذُونَنِی وَقَدْ تَعْلَمُونَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ. چرا در حالی که می دانید من پیغمبر خدا هستم مرا اذیت می کنید و آزار می دهید؟

این یکی از اقوام است که در قرآن به آن اشاره شده است؛ خداوند، طراح، مجری هم پیغمبر خدا و بهترین انسان است؛ اما قوم موسی عین خیال شان نیست و دنبال هوسرانی خود هستند. همین اتفاقات ادامه دارد تا به پیغمبر اسلام می رسد که فرمود: مَا أُوذِیَ نَبِیٌّ مِثْلَ مَا أُوذِیت. در جامعه اسلامی هم تحولاتی که از روز تشکیلش در شهر مدینه تا الان اتفاق افتاده را اگر ببینیم، بنده سراغ ندارم در یک برهه ای به طور کامل مطابق آنچه خدای متعال طراحی کرده و دوست داشته، تحقق یافته باشد. پیغمبری که دوست و دشمن عاشقش بودند، مهربان، خیرخواه، اهل خدمت به مردم بود، همین پیروان، فرزندانش را به فجیع ترین شکل به شهادت رساندند؛ نه مشرکین و یهودی ها! همین مسلمانان و مدعیان پیروی پیامبر چنین کردند.

بنابراین این که انتظار داشته باشیم یک پدیده اجتماعی شایسته ای در صورت داشتن طرح صحیح و اجرای درست حتما و صد درصد به نتیجه مطلوب برسد، انتظار واقع بینانه ای نیست و تاکنون هم در طول تاریخ چنین چیزی محقق نشده است.

نشریه سروش: در سال های گذشته، قبل از پیروزی انقلاب و بعد از آن ملت ما دشواری ها و زحمات زیادی را متحمل شدند و ازخودگذشتگی فراوانی از خود نشان دادند، با این وجود هنوز اشکالات و نقایص زیادی در جامعه و نظام دیده می شود. آیا وجود این نقص ها باعث دلسردی و ناامیدی نیست؟

علامه مصباح: اگر در حکومت اسلامی ای که برای آن شهید داده ایم و یاران امام برای پیروزی اش تلاش ها و جان فشانی ها کرده اند و فداکاری ها و از خودگذشتگی های زیادی صورت گرفته است، وقتی در چنین حکومتی نقصی پیدا شود، آیا باید تعجب کنیم؟ نه؛ تعجب ندارد کار انسان و دنیا همین است. اتفاقا اگر موفقیتی پیدا شده باید تعجب کنیم؛ مخصوصا با توجه به نقص ها و کمبود امکانات و کمبود معلومات و کمبودهای علمی و تکنولوژی اگر پیروزی ای به دست آمد، جای تعجب دارد. وگرنه اگر جامعه ای به هدفی که برایش ترسیم شده است نرسد، تعجبی ندارد. تاریخ بشر همیشه همین طور بوده است.

این انتظار که ممکن است در افرادی که کم تجربه هستند وجود داشته باشد که وقتی انقلاب کردیم باید پس از ۴۰سال تمام خواسته های مان به طور کامل تحقق پیداکند، نابجا است و خیال است؛ عالم اینگونه نیست و خدا هم اینگونه نیافریده است. ما باید در راستای اهداف مان تلاش کنیم و خدا هم حکمت و سر این نوع آفرینش را گفته است؛ عالم را برای این نیافریده است که ما در اینجا زندگی آرامی داشته باشیم؛ اینجا یک آزمایشگاه است و جلسه امتحان: الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاهَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا. اساسا خدا می گوید جهان را برای همین آفریده است. خداوند می گوید جهان را درست نکردیم که انسان بیاید زحمت بکشد و یک زندگی آرامی درست کند و خوش بگذراند؛ این درست نقطه اختلافی است که میان اذهان ما و بیانات خدا و پیغمبر وجود دارد. چقدر ما در آیات قرآن این مساله امتحان را داریم؛ وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ؛ رَفَعَ بَعْضَکُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِیَبْلُوَکُمْ فِی مَا آتَاکُمْ؛ إِنَّا جَعَلْنا ما عَلَی الْأَرْضِ زینَهً لَها لِنَبْلُوَهُمْ. ما باید این را بدانیم که اساسا این دنیا یک دوره محدودی از زندگی انسان است که باید در آن آزمایش بدهیم، در جلسه امتحان هستیم یا نمره قبولی می گیریم یا مردود می شویم.

این دنیا هم یک عالم محدود و کوتاه است که قریب هیچ در مقابل بی نهایت حساب می شود، کل زندگی ما ۶۰، یا ۷۰ سال خواهد بود و اگر خیلی هنر کنیم ۱۰۰سال؛ حتی اگر همین صد سال را هم در نظر بگیریم، در مقابل بی نهایت چه نسبتی دارد؟ هیچ. این دنیا یک جلسه امتحان است منتها ۱۰۰سال آن با یک چشم بر هم زدن ما تمام می شود در مقابل عمر بی نهایت. باید امتحان مان را بدهیم و نمره های مان را بگیریم و برویم دنبال نتیجه اش. نباید تعجب کنیم که چرا فلان جا فلان طور شد، فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِن؛ یا هُوَ الَّذی خَلَقَکُمْ فَمِنْکُم کافِرٌ وَ مِنْکُمْ مُؤْمِنٌ.

این نکته را بنده کمتر دیدم در نوشته ها و بیانات بهش توجه شود؛ همه ناراحت اند که چرا فلان جور شد؟ مثلا چرا انقلاب آن گونه که باید به اهدافش نرسید؟ آیا در برنامه اشکالی بود؟ یا در مجری اشکالی بود؟ آیا برنامه ای بهتر از قرآن می شود پیدا کرد؟ مجری ای هم بهتر از پیغمبر و امیرالمؤمنین می توان یافت؟ اما چقدر اهداف اسلامی در زمان حضور پیغمبر و امیرالمؤمنین تحقق پیدا کرد؟ پس باید همیشه این نکته را در نظر گرفت که اساسا این دنیا برای این نیست که همه اهداف تحقق صد درصدی پیدا کند، اینجا برای امتحان است. برخی شاید بپرسند اگر اینگونه است، چرا شما وعده دادید؟ وعده را خود خدا داده است؛ خودش گفته اینجا شما باید امتحان بدهید بعد در آن دنیا پاداش تان را بگیرید. اصلا انسان را برای آن پاداش خلق کرده است. بدون امتحان می شود پاداش داد؟ بدون امتحان ملاکی نیست. ما به دلیل این که عادت کردیم بعد از دنیا را نیستی حساب کنیم، می گوییم بعد از این دنیا مرگ است، مرگ که نیامده باشد، می گوییم حالا زنده ایم و می خواهیم زندگی کنیم. یادمان رفته که اساسا این زندگی یک بخش بسیار کوچکی از زندگی ماست، همانطور که پیش از این عرض کردم؛ عمر صد میلیون سالی هم در مقابل زندگی اصلی ما حکم صفر را دارد. اما همین زندگی محدود هم به گونه ای خلق شده که شرایط متغیری وجود داشته باشد تا امتحانات مختلفی بدهیم.

حکمت الهی و زیبایی کار خدا هم همین است. به گونه ای این آدم را آفریده که هر لحظه در هر گوشه ای صدها گزینه در مقابل او قرار می دهد. این گزینه ها هم آنقدر در هم تنیده است و سلسله علل و معلولات در هم پیچیده شده که اگر در هر لحظه هر کسی درست فکر کند صدها گزینه در مقابلش وجود دارد که یکی را باید انتخاب کند. زیبایی آفرینش خداست که هر کس در هر لحظه می تواند گزینه های مختلفی را در مقابلش ببیند. معمولا آن گزینه هایی که آگاهی ما به آن تعلق می گیرد و بالفعل می شود دو سه تا گزینه هست، بالاخره ما باید حسن انتخاب داشته باشیم بین این گزینه هایی که هر لحظه برای مان اتفاق می افتد.

علاوه بر این حکمتی که گفته شد، خداوند یک سنت هایی هم دارد که ناشی از رحمتش است. از جمله این سنت ها این است که کسانی که انتخاب خوب داشته باشند خداوند وعده داده در قدم بعدی کمک شان کند. اگر خوب انتخاب کردیم در لحظه دوم، انتخاب بعدی خیلی آسان تر می شود، موفق تر خواهیم بود. وَلَیَنصُرَنَّ اللَّهُ مَن یَنصُرُهُ اگر شما خدا را یاری کنید خدا حتما کمک تان خواهد کرد. این سنت الهی ناشی از رحمت فوق العاده الهی است که در کنار آن حکمت، افراد را مساوی قرار نداده است: مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَهً نَزِدْ لَهُ فیها حُسْناً؛ نگفته هر کسی هر کاری کند ما باید به او کمک کنیم، می فرماید اگر کار خوب کنید شما را کمک می کنیم و بر حسن اش می افزاییم. و نگفت اگر کار بد کنیم بر بدی اش می افزاییم. همچنین، مَن جاءَ بِالحَسَنَهِ فَلَهُ عَشرُ أَمثالِها یا فَلَهُ خَیرٌ منها، وَ مَن جاءَ بِالسَّیِّئَهِ فَلا یُجزی إِلاّ مِثلَها این سنت الهی مبتنی بر رحمت و لطف خداست و برای ما امیدوارکننده است.

نشریه سروش: به نظر شما کدام بخش از اهداف انقلاب اسلامی محقق شده و کدام اهداف کمتر مورد توجه قرار گرفته است؟

علامه مصباح: وقتی انسان طبق روایات باید روزانه، اعمال خود را مورد محاسبه قرار دهد، حتما امت اسلامی برای عمر چهل ساله انقلاب خود، باید محاسبه و ارزیابی داشته باشد؛ ببینیم خدا به ما چه نعمتی داده و از ما چه خواسته است. آیا به وظیفه مان عمل کرده ایم و نقطه ضعف و قوت ما کدام است؟ سپس در صدد جبران ضعف ها برآییم و برای ارزیابی وضع موجود باید ابتدا به این سوال پاسخ داده شود که چرا انقلاب شد؟ آیا هدف از انقلاب پیشرفت علمی و رفاه مادی بود یا هدف از انقلاب، شامل دین و فرهنگ نیز می شد؟ امروز از سوی برخی به گونه ای وانمود می شود که خواسته ما، تنها رفاه مادی است؛ همان خواسته ای که در کشورهایی که با خدا هیچ رابطه ای ندارند نیز مطرح است! مگر مارکسیست ها چه می خواستند؟ آیا انقلاب اسلامی با انقلاب های مارکسیستی هیچ تفاوتی ندارد؟ آیا فقط دغدغه ما این بود که به جای شاه، فرد دیگری حکومت کند یا این انقلاب با هدف اصلی احیای ارزش های دینی در کنار حل مشکلات معیشتی تحقق یافت؟ امام(ره) وقتی خیلی احساس خطر می کرد و می خواست خطر عظیمی را به مردم گوشزد کند، می فرمود من برای اسلام احساس خطر می کنم. اما نهایت خطری که ما احساس می کنیم، تورم و گرانی است! آیا تقدیم این همه شهید برای همین مساله بود که مقداری رفاه بیشتر شده و تورم کمتر شود؟ هر چند وظیفه حکومت، قطعا رسیدگی به وضع معیشتی مردم هست، اما سخن در این است که هدف اصلی هم همین بود؟

متاسفانه برخی از ما هدف اصلی از انقلاب را فراموش کرده ایم، به هر حال اگر باور داریم، هدف اصلی از انقلاب، احیای ارزش های اسلام بود، در وهله اول باید اسلام را به خوبی بشناسیم تا شیادان، چیز دیگری را به نام اسلام، به خوردمان ندهند. اگر اسلام وضو و تیمم بود که در مکتب خانه های قدیم هم گفته می شد و نیازی به انقلاب و این همه هزینه نبود؛ آنچه از اسلام تاثیر بیشتری بر سعادت افراد و جامعه دارد، این است که ببینیم نظام اجتماعی اسلام چیست؟ حرف چه کسی را باید گوش کنیم و به کدام جهت باید حرکت کنیم؟

جمهوری اسلامی از جمله حرکت های اجتماعی است که برای جدی گرفتن مساله دین به وجود آمد، والا شاه نیز مکه می رفت و در کاخ خود روضه می گرفت؛ اما امام(ره) قیام کرد تا بگوید، مساله دین، تعارف بردار نیست و محدود به چند امر ظاهری نمی شود، بلکه تمام شئون زندگی را در برمی گیرد. اعتقاد به دین در سراسر زندگی ایشان نمود عینی داشت و در این راه حتی از دست دادن جگرگوشه اش را لطف خفیه الهی دانست. برای او فرقی نمی کرد در زندان، تبعید یا آزاد است. او فقط به دنبال انجام وظیفه بود.

همگان با هر دین و آیینی متوجه لزوم وجود دستگاه هایی برای تامین معیشت، امنیت، آموزش و نظایر آن در جامعه می شوند. اما براساس مطالعه تاریخ می بینیم افرادی آمده اند و خود را فرستاده خدا دانسته اند و چیزهایی فراتر از مسایل مادی مطرح کرده و مردم را به توحید دعوت کرده اند؛ اما اگر از بسیاری از کسانی که سخن انبیا را پذیرفته و دین دار هستند، بپرسید که فایده دین چیست، تامین امنیت، کم شدن جنایات و دزدی ها، خدمت به محرومین و… را به عنوان فایده دین ذکر خواهند کرد؛ حال آن که از برخی آیات قرآن فهمیده می شود که دین داری صرفا تامین مادیات و داشتن زندگی خوب، نیست؛ سعادت اخروی نیز از دیگر فایده های دین داری است که در قرآن ذکر شده است.

نشریه سروش: تاکید شما بر اهمیت دینداری جامعه در حالی است که طی سال های اخیر رهبر انقلاب برای تعیین شعار سال که اولویت مسئولان و نظام را تعیین می کند، از شعارهای اقتصادی استفاده کرده اند؛ در صورت امکان این مساله را توضیح دهید.

علامه مصباح: مشکلات معیشتی مردم و لزوم رسیدگی به آن ها و تاکید مقام معظم رهبری بر فوریت داشتن حل مسایل معیشتی مردم منافاتی با آنچه گفته شد، ندارد. ضمن اینکه ما باید خود را برای پاسخ به چنین شبهاتی آماده کنیم که در آینده ای نزدیک درباره همین مسایل مطرح خواهد شد. همانطور که امروز هم شنیده می شود عده ای شبهه می کنند که زمانی رهبر عظیم الشأن انقلاب، حضرت امام خمینی(ره)، مهم ترین مساله را اسلام می دانست، اما امروز بر همگان مشخص شده و حتی رهبری هم به این نتیجه رسیده اند که مسایل اقتصادی باید در اولویت باشد، و این یعنی سخنان مارکسیست ها صحیح بوده که محور و زیربنای همه چیز را اقتصاد می دانستند! زیرا نابسامانی های اقتصادی حتی سبب بروز فسادهای متعدد دیگری هم شده است. روح بسیاری از شبهاتی مانند شبهه فوق، که در آینده بیشتر مطرح خواهد شد، این است که آیا اسلام می تواند جهات مادی و معنوی انسان ها را با هم تامین کند؟ ما باید بتوانیم به خوبی تبیین کنیم که اولویت ها، همواره ثابت نیستند و گاهی به خاطر شرایطی، برخی امور در اولویت قرار می گیرند؛ مثلا اگر ویروسی در حال انتشار باشد، در بین داروها، اولویت با دارویی است که بتواند با بیماری ناشی از آن ویروس مقابله کند؛ اما به این معنا نیست که این دارو، همیشه مهم ترین دارو است. امروز هم جامعه ما به بیماری اقتصادی مبتلا شده که اولویت استفاده از داروی خاص خود برای درمان را ایجاب می کند؛ ولی این به معنای محور بودن اقتصاد و ترجیح آن بر دین و مسایل فرهنگی نیست.

هرچند در سال های اخیر به خاطر اشتباهات و سواستفاده برخی افراد و مسئولان، مشکلاتی پدید آمده که فعلا رسیدگی به آن ها ضروری است و حل مشکلات اقتصادی کشور فوریت پیدا کرده است، ولی اولویت رسیدگی به اقتصاد امر ثابتی نیست. از نظر اسلام، مهم ترین غایت زندگی انسان، بندگی و قرب به خداست و البته این منافاتی با لزوم رسیدگی به مشکلات اقتصادی جامعه ندارد.

باید بفهمیم رهبری لازم است در فلان موقعیت فلان شعار را بدهد تا آن شعار را از دست دشمن بگیرد. مساله معیشت واقعا نیاز مردم است و اکثر مردم تا حداقل های زندگی شان تامین نشود کار نمی کنند. این می شود مقدمه لازم؛ اما این هدف نیست. اصلا هدف زندگی چیز دیگری است برای چه انقلاب کردیم؟ این ها فراموش می شود؛ بعد کسانی هم که کمتر تجربه دارند یک جمله از فرمایشات رهبری را یک جا می شنوند فکر می کنند اول تا آخر داستان همین است؛ در حالی که همین رهبری حرف های دیگری هم بیان کرده است. چرا آن حرف ها فراموش می شود؟

بنابراین وقتی هدف فراموش می شود و جامعه ای نداند مقصد کجاست، سر هر چهارراهی که رسید ممکن است از هدف فاصله بگیرد. همیشه باید قله را ببینیم و یادمان باشد کجا می خواهیم برویم. هدف اصلی چیست؟ همه این ها مقدمه است برای آن هدف؛ هر کجا با آن هدف تطبیق کرد باید برویم.

لذا باید عملکرد ما در این چهل سال براساس اهداف اصلی انقلاب مورد ارزیابی قرار گیرد و آفات و مشکلات و ضعف های آن شناسایی شود تا بتوان برای جبران آن قدم برداشت. همان گونه که انقلاب پیامبر صلی الله علیه وآله به مرحله ایده آل مدنظر پیامبر نرسید و اهداف به صورت کامل تحقق پیدا نکرد و بعد از رحلت آن حضرت به صورت علنی انحرافاتی ایجاد شد، تضمینی برای مصون ماندن این انقلاب نیز از انحرافات وجود ندارد. نسل امروز باید تاریخ انقلاب و اهداف آن را بشناسند تا بتوانند آن را بهتر تحلیل کنند. هدف اصلی انقلاب فرهنگ یا همان باورها و ارزش ها و به عبارت بهتر، دین بوده است. انقلاب ما، انقلابی فرهنگی بود و باید ببینیم این انقلاب تا چه حدی در این زمینه موفق بوده است. از این رو معیار در ارزیابی انقلاب، دین است.

نشریه سروش: درباره این معیار تفاسیر غلط و مغالطه هایی بیان شده، در این خصوص چه باید کرد؟

علامه مصباح: باید مراقب باشیم تا شیطان صفتان موجب فراموشی این معیار در ارزیابی انقلاب نشوند یا در این معیار با تأویل ها، مغالطه ها و تفسیر غلط از ارزش ها و باورهای دینی، انحراف ایجاد نکنند. این شیاطین در طول تاریخ تجربه های فراوانی کسب کرده اند و راه های فریب مردم را به خوبی می دانند و هر روز فریب جدیدی به صورت جذاب تر مطرح می کنند. ما باید اسلام ناب و تفسیر حقیقی آن که از اهل بیت علیهم السلام رسیده است را خوب بفهمیم و باور کنیم. هم چنین سعی کنیم آن را به دیگران منتقل کنیم؛ شبهات را نیز به خوبی بشناسیم و پاسخ قانع کننده ای برای آن ها داشته باشیم. البته قرار نیست که همه افراد قانع شوند؛ حتی پیامبران هم نتوانستند همه مردم را قانع کنند؛ چرا که بالاخره انگیزه ها و تمایلاتی در افراد وجود دارد که مانع پذیرش حق می شود. برای مثال بعد از این که حضرت موسی علی نبیناوآله وعلیه السلام که بالاترین خدمت ها را به بنی اسرائیل کرد و آن ها را از بردگی فرعون رهانید و به آقایی رسانید، همین قوم بنی اسرائیل به قدری حضرت موسی را اذیت کردند که به تصریح قرآن ایشان اعتراض کرد که چرا با این که می دانید من از طرف خدا آمده ام، مرا این قدر اذیت می کنید؟ طبق روایت، پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله حتی از حضرت موسی نیز بیشتر مورد آزار قرار گرفت. این قضیه کلی، درباره رهبران جانشین پیامبران یعنی ولی فقیه هم صادق است.

باید کسانی که به دنبال حق هستند را با منطق و دلیل، با خود همراه کنیم و در مقابل شیاطین و خناسان، قدرت مقاومت داشته باشیم. باید ببینیم آیا در این ۴۰ سال، این کار را انجام داده ایم یا خیر؟ حقیقت این است که این ملت، در برخی از ساحت ها، کارهای بسیار خوبی انجام داده اند و موفقیت هایی حاصل شده که امید آن نبوده است. به عنوان نمونه اگر روزی به این مردم پابرهنه می گفتند که چند دهه آینده، از نظر نظامی به جایی می رسید که به دلیل ایمان راسخ تان آمریکا از شما می ترسد، کسی باور نمی کرد یا حتی مورد تمسخر قرار می گرفت؛ اما امروز قدرت نظامی ایران به اندازه ای است که در منطقه، رقابت بین ایران و آمریکا است و به دفعات آمریکایی ها از جمهوری اسلامی شکست خورده اند. البته در برخی جاها کم کاری ها و ضعف هایی نیز وجود دارد که باید شناسایی و اصلاح شوند و مهم ترین آن ها انحراف برخی مسئولان از هدف اصلی انقلاب که پیاده کردن خواست خدا در جامعه می باشد، است.باور داشته باشیم که «إِنْ تَنْصُرُوا اللهَ یَنْصُرُکُم»؛ در همه زمینه ها حتی در زمینه علمی، تبلیغی یا نظام، اگر همت کنیم تا بفهمیم خدا چه می خواهد و در انجام آن، کوتاهی نکنیم، خداوند در وعده خود تخلف نخواهد کرد. پس یاس و ناامیدی به خود راه ندهیم و به دنبال انجام وظیفه باشیم.

شاید برخی بگویند این سخنانی که درباره نگاه الهی به زندگی و فعالیت اجتماعی سیاسی بیان شد برای انبیا و اولیا است؛ در زمان ما نمی شود بدون در نظر گرفتن اسباب ظاهری و دنیایی مبارزه و تلاش کرد. یک مثال خیلی خوب که می توان زد، خود حضرت امام است؛ ببینید پیروزی انقلابی که به دست حضرت امام شروع شد یکی از معجزات تاریخ انسانیت است. از نظر اسباب ظاهری اگر نگاه کنیم تقریبا اسباب ظاهری برای پیروزی حرکت امام در حد صفر بود. امید معقولی هم برای پیش بینی موفقیت این انقلاب نبود. اما امام پیشنهاد کرده بود مراجع یک شب در هفته دور هم بنشینند یک چای بخورند و بعد هم بروند؛ اصلا هم نیازی نیست با هم صحبتی کنند؛ همین برای پیشرفت اسلام مفید است. دشمن که این تجمع را ببیند می گوید این ها با هم متحدند. امام خیلی انتظار نداشت که الان بقیه علما و مراجع به کمکش بیایند؛ این عین تعبیر امام است که به مراجع فرمود بیایید هفته ای یک شب جلسه تشکیل بدهید چای بخورید. در واقع آن اخلاصی که امام داشت و آن اعتمادی که به سنت های الهی داشت موجب شد این معجزه عظیم رقم بخورد.

این برای ما درس است. اگر آن روز شخصیت امام را ترسیم می کردند و یک بیوگرافی از زندگی امام می نوشتند اینگونه بود که یک آخوندی است که از نظر مادی به زحمت نان و آب زن و بچه خودش را می تواند تامین کند. امام در همان زمان به شهریه آقای بروجردی محتاج بود، و اگر شهریه آقای بروجردی نمی رسید واقعا در زندگی گرفتار بودند. امام آدمی نبود که دنبال این باشد که ریاست درست کند. می گفت من وظیفه ام را انجام می دهم. بعد از ۱۵ سال که به ایران برمی گشتند در هواپیما از ایشان پرسیدند چه احساسی دارید؟ گفت وظیفه ای دارم که در حال انجامش هستم. پرسیدند احتمال نمی دهید خطری در ورود به فرودگاه تهران شما را تهدید کند؟ گفت ممکن است؛ من وظیفه ام این است که بروم بعد هم راحت خوابید. وجود امام و زندگی امام بهترین درس آموزنده برای هر مسلمانی است که می خواهد به وظیفه اش عمل کند.

نشریه سروش: با گذشت ۴۰ سال از پیروزی انقلاب، هنوز دشمنان بسیاری برای نابودی آن تلاش می کنند؛ با این وجود تا چه اندازه می توان به آینده انقلاب و پیشرفت آن امیدوار بود؟

علامه مصباح: این مساله جدید نیست. از همان ابتدای پیروزی انقلاب، دشمنان مقاطع زمانی چندماهه و چندساله را برای پایان یافتن این انقلاب پیش بینی کرده بودند، اما همه پیش بینی های شان اشتباه از آب درآمد. برخی از جامعه شناسان معتقدند که انقلاب نیز یکی از پدیده های دنیاست که روزی به دنیا آمده و کم کم رشد می کند و به مرور نیز از بین می رود. براساس این نظریه، حیات انقلاب اسلامی نیز تدریجا به پایان خواهد رسید. اما ما براساس آیات قرآن کریم معتقدیم این امر کلیت ندارد؛ زیرا خداوند متعال وعده داده است که اسلام عالم گیر خواهد شد و همه دنیا تحت پوشش اسلام قرار خواهد گرفت. البته باید توجه داشته باشیم که تحقق وعده های خدا، شروطی نیز دارد؛ ایمـــان، عمل صالــح و صبر و استقامت از جمله ایــــن شـــروط هستند که با رعایت آن ها، وعده الهی نیز محقق می شود؛ بقا این انقلاب نیز در گرو رعایت همین شروط است، و بدون آن ها ضمانتی برای بقا انقلاب وجود ندارد. هم چنان که زمانی مسلمانان تا اندلس نیز پیشروی کرده و آنجا را فتح کردند، اما بعد از مدتی به خاطر غفلت ایشان از شروط لازم، مسیحیان اندلس را پس گرفتند و این امر تا جایی ادامه یافت که در برخی مقاطع مسلمانان تبدیل به نوکرهایی برای کشورهای سلطه گر شدند، به گونه ای که لیست نمایندگان مجلس شورای ملی ایران توسط سفیر آمریکا تعیین می شد.

هیچ دلیل مستحکمی بر نظریه جامعه شناسان مبنی بر مرگ انقلاب ها وجود ندارد. بر اساس آیات قرآن کریم تنها تئوری بدون استثنا این است که «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزیدَنَّکُمْ وَ إِنْ کَفَرْتُمْ اِنَّ عَذابی لَشَدیدٌ». اگرقدردان نعمت های الهی باشیم، قطعاً این نعمت ها روز به روز بیشتر می شود؛ اما اگر کفران نعمت کردیم، باید نگران عذاب الهی باشیم. بنابراین تا زمانی که به این شروط عمل کنیم، انقلاب نیز با عزت و مستحکم باقی خواهد ماند و هر زمان عمل به شروط کمرنگ شد، ضمانت بقا انقلاب نیز کمرنگ می شود.

نشریه سروش: افزون بر توجه به نعمت ها، و دلگرم و امیدوار بودن از وجود آن ها، لازم است خطرات، آفات و آسیب ها هم مورد توجه قرار بگیرد. شما آسیب ها و آفات انقلاب اسلامی را چه می دانید؟

علامه مصباح: توجه به این مساله از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ تا جایی که در قرآن کریم، انذارها بیش از بشارت هاست؛ لذا نباید فقط به زمینه های مثبت دل خوش کرد.

هم چنان که گفته شد، ویژگی و وجه امتیاز این انقلاب نسبت به سایر انقلاب های دنیا، دین اسلام است. اهمیت و ارزش انقلاب ما به خاطر این است که این انقلاب برای احیای ارزش های الهی محقق شد؛ حال اگر این هدف در آن ضعیف شود و شروطی مثل ایمان، عمل صالح، صبر و استقامت کمرنگ شود، دیگر ضمانتی برای بقا انقلاب وجود نخواهد داشت.

اگر زمانی برسد که اهداف اصلی انقلاب را به فراموش سپرده شده و فقط به مسایل اقتصادی و رفاه و معیشت که در انقلاب های مارکسیستی نیز مطرح بوده، مشغول شدیم، از خط اصلی انقلاب انحراف پیدا کرده ایم. البته هر دولتی از جمله دولت اسلامی نسبت به تامین معیشت مردم، وظیفه دارد و نباید از رسیدگی به وظایف خود در این زمینه غافل شود؛ اما باید توجه داشته باشیم که آن چه سبب عزت و اقتدار ملت ما شد و هدف اصلی این انقلاب نیز بود، دین است و اگر دین در جامعه ضعیف شد، آن عزت نیز از بین می رود.

عامل تمایز انسان از حیوان و اساس فرهنگ باورها و ارزش ها است و حقیقت فرهنگ، در یک کلمه دین است؛ اعتقاد به توحید و این که این عالم خدایی دارد که عالم را تدبیر می کند و مسایلی از این قبیل که لازمه پذیرش وجود خداست، مربوط به بخش اول فرهنگ، یعنی باورها است؛ بخش دیگر فرهنگ نیز رفتار براساس سنت های الهی و خدمت به خلق خدا در جهت رضای الهی است که جز ارزش ها است؛ اگر این دو عامل در جامعه ما رو به ضعف نهاد، باید نگران شویم.

اگر دیدیم دیگر افرادی مانند حسین فهمیده تربیت نمی شوند، اگر خیابان های شهرهای ما رنگ و بوی کشورهای بی دین را به خود گرفت، اگر دیدیم بر خلاف گذشته که رباخواری کاری زشت و ناپسند بود، در بازار مسلمانان و بانک های کشور، روز به روز رباخواری بیشتر می شود، این ها نشانه این است که فرهنگ ما در حال افول است و باید به فکر چاره باشیم. این از عنایت های الهی بود که انقلاب به پیروزی رسید؛ اما آیا این انقلاب مقدس تر از انقلاب شخص پیغمبر اکرم(ص) است؟ انقلابی که پیغمبر اکرم اول در جزیره العرب ایجاد کرد و بعد همه عالم را گرفت، مهم تر بود یا این انقلاب؟ این شعاعی از آن انقلاب است. انقلاب پیغمبر اکرم تا چند سال سالم ماند؟ کسانی که صفحه انقلاب را عوض کردند، از یهودی ها و نصرانی ها بودند؟ کسانی که سیدالشهداء را به شهادت رساندند، از کفار و مشرکین بودند یا ازدست پروردگان خود پیغمبر بودند؟ بعضی از آن ها سال ها پای منبر پیغمبر اکرم و امیرالمؤمنین علیه السلام بودند؛ بعضی از این ها که در جنگ صفین در رکاب علی علیه السلام شرکت داشتند؛ یعنی واقعا امام حسین را نمی شناختند؟ فکر می کردند ایشان بر حکومت اسلامی خروج کرده است و می خواهد نظام را براندازی کند؟ پس انقلاب اسلامی ابعاد مختلفی دارد؛ مهم ترین بعد آن فرهنگ اسلامی است؛ هدف آن نیز برقراری نظام اسلامی، اجرای احکام اسلامی و احیای ارزش های اسلامی است. همه این را نمی گفتند؛ اما آن عامل تعیین کننده که به دست امام تحقق پیدا کرد و علما و متدینین و توده مردم کمک کردند تا انقلاب به پیروزی رسید، براساس این فکر بود.

نشریه سروش: این مسئولیت متوجه چه کسانی است؟

علامه مصباح: مسئول رسیدگی به فرهنگ جامعه، روحانیت و مسئولان فرهنگی هستند و باید با شناسایی عوامل ضعف فرهنگی، آن ها را از میان برداشت و در جهت تقویت فرهنگ، برنامه ریزی و حرکت کرد؛ اگر چنین کردیم، وعده افزایش نعمت ها و بقاء انقلاب نیز شامل حال مان می شود؛ اما اگر پست، مقام، درآمد و منافع شخصی و حزبی مان ترجیح یافت، شامل وعید عذاب الهی می شویم.

همه ما باید از خدا بخواهیم، کمک مان کند تا اشتباهات مان را بفهمیم و گمان نکنیم هر چه انجام می دهیم، صحیح است؛ مسئولان نیز باید احتمال بدهند که در برخی برنامه ریزی ها و امضا کردن برخی قراردادها اشتباه کرده اند؛ با چنین احتمالی ممکن است که در صدد جبران خطاهای خود برآیند. اما اگر مسئولان کشور به سادگی از کنار ارزش ها گذشتند و گفتند که دین ربطی به ما ندارد و کار ما فقط رسیدگی به امور دنیای مردم است، این تکرار کلام مارکسیست ها است و نشانه آن است که در حال دور شدن از هدف انقلاب هستیم؛ در این صورت تفاوت انقلاب ما با انقلاب های مارکسیستی چیست؟

گاهی برخی از نهادها چنین وانمود می کنند که هدف اصلی انقلاب، فقط رفع فقر و محرومیتی بوده که رژیم گذشته برای مردم ایجاد کرده بود، و می گویند: ما انقلاب کردیم که رژیم پهلوی را بیرون کنیم و خودمان به جای آن ها بنشینیم! اگر چنین است، پس تفاوت انقلاب اسلامی با انقلاب های دیگر در چیست؟ مگر انقلاب ما از انقلاب پیامبر صلی الله علیه وآله سرچشمه نگرفت؟ مگر مسلمانان سه سال در شعب ابی طالب زجر نکشیدند تا انقلاب شان را به ثمر برسانند؟ سرانجام نیز همین صبر و مقاومت سبب شد تا خداوند آن ها را پیروز کند.

از امیرمؤمنان علیه السلام در نهج البلاغه نقل شده که فرمود: زمانی که خداوند دید مسلمانان در انجام وظیفه شان پایدار هستند، رحمت و نصرت خود را بر آن ها نازل کرد و اسلام پیروز شد. ما هم باید راهی را برویم که پیامبر اکرم صلوات الله علیه رفت و همان برنامه ای را اجرا کنیم که او برای ما بیان کرده است؛ نه برنامه ای که لنین و مارکس یا لیبرال های غربی گفتند. بر همین اساس بود که امام راحل(ره) با دوراندیشی «شعار نه شرقی، نه غربی» را سر داد.وقتی مسلمانان حاضر در جنگ بدر در نهایت ضعف، به وظیفه خود عمل کردند، خداوند فراتر از اسباب عادی با نزول هزار ملائکه آن ها را یاری و نصرت بخشید؛ خدا، همان خداست و هنوز هم به وعده اش عمل می کند. ما چنین دین، عقیده و نظریه ای داریم؛ اگر این دین را باور داریم و براساس آن عمل کردیم، به پیروزی نهایی نیز خواهیم رسید. اما اگر در پی این باشیم که به هر چه هوی و هوس مان تمایل دارد، برسیم و با راحت طلبی نتیجه بگیریم، خداوند نیز ما را به حال خود رها خواهد کرد؛ همان گونه که قوم بنی اسرائیل که بر همه اقوام برتری یافته بودند، را چهل سال در بیابان ها رها کرد.

اگر ما نیز فقط به دنبال راحت طلبی، تنبلی و سیر کردن شکم باشیم، نمی توانیم ادعا کنیم که انقلاب مان، اسلامی است. نشانه اسلامی بودن انقلاب ما چیست؟ آیا وضعیت داخلی کشور و اوضاع حاکم بر شهرها و بازار، و نیز روابط خارجی و نحوه رفتارمان با دشمنان، اسلامی بودن این کشور را تایید می کند؟ نظام ما در صورتی اسلامی است و اسلامی باقی خواهد ماند که تقوا، عمل صالح، استقامت و در یک کلمه عمل به وظیفه بر جامعه ما حاکم باشد و هیچ گاه این اصول را فراموش نکنیم.

نشریه سروش: خطر تفکر سکولار در جامعه به خصوص در میان عالمان، چقدر می تواند به رواج این امر منجر شود؟

علامه مصباح: هم چنان که گفته شد، از دوران ستم شاهی این فکر غلط در افکار عمومی جا افتاده بود که زندگی انسانی دو بخش دارد: بخشی که مربوط به احوال درونی و فکر خود افراد است؛ مانند این که آیا خدا هست یا نیست؛ این یک واقعیت است که انسان ها همیشه به خدا، فرشتگان و عالم غیب اعتقاد داشته اند و حتی حاضر بوده اند در راه عقاید خود فداکاری کنند؛ این ها واقعیتی است که نمی توان آن را انکار کرد؛ اما واقعیت فرعی و عینی دیگری نیز وجود دارد که همین زندگی دنیاست. بر اساس این دیدگاه زندگی دنیا را باید با قواعد خود دنیا اداره کرد؛ این مردم هستند که این زندگی را اداره می کنند؛ صنعتگرها برای صنعت، و تجار برای منافع خود تجارت و بازاریابی می کنند. پس یک سلسله امور عینی یا به تعبیری امور مادی دنیوی داریم که ربطی به دین ندارد. یک سری اعتقادات قلبی هم داریم که معتقدیم خدا هست و کمک می کند؛ این ها مربوط به قلب انسان و رابطه او با خدای خود است. پس زندگی از دو بخش تشکیل می شود: یک زندگی عینی مادی که اسم آن دنیاست؛ یکی هم امور قلبی و اعتقادی که مربوط به ماورای این عالم است و جنبه فردی داشته و خیلی در زندگی عینی ما تاثیری ندارد. این هم دین است و حالا اگر کسی به دین هم احترام بگذارد، ما نفی نمی کنیم؛ ما به افکار مردم احترام می گذاریم و دین هم باید باشد. هر کس هر دینی می خواهد داشته باشد. به هرحال زندگی ما دو بخش دارد: دین و دنیا. به همین دلیل، از زمان روی کار آمدن دولت پهلوی، با عوامل مختلف فرهنگی، آموزشی و هنری سعی شد که این دو بخش از هم تفکیک شود؛ این همان چیزی است که امروز به آن، سکولاریسم می گویند؛ یعنی ما باید زندگی عینی و کار خود را با امور دنیا و قواعد خودش تشخیص دهیم و این ربطی به دین ندارد! اگر دین دارید، شب برای خدا نماز بخوانید، سجده و گریه کنید و جای آن هم در مسجد، معبد و مناجاتگاه هاست؛ اما بازار، مزرعه و کارخانه مربوط به امور دنیاست؛ قواعد آن نه به دین ربطی دارد و نه دین تاثیر مستقیمی در آن ها دارد.

این مساله به تدریج در اذهان مردم جای گرفت. البته قبل از ما، این کار از دوران رنسانس در اروپا شروع شده و آنجا جای خود را باز کرده بود. بعد از این که اروپایی ها از طریق رضا شاه کودتا کردند و حکومت پهلوی را سر کار آوردند، کوشیدند این فرهنگ را در کشور ما حاکم کنند و تا حدود زیادی هم موفق بودند. متاسفانه این نوع فکر کمابیش در خود ما هم اثر گذاشت؛ یعنی برخی علما که باید مدافع دین باشند و بگویند دین و دنیا از هم جدا نیست و دین برای سعادت دنیا و آخرت است، این ها نیز عملا طوری شدند که حساب دین را از دنیا جدا کردند. از نظر ایشان، دین همان چیزهایی است که نشانه احترام به خدا و وابستگان به خدا بود و بهترین نمونه آن در کشور ما، عزاداری برای سیدالشهداء به منزله نشانه دینداری شمرده می شود؛ اما سایر امور و مدیریت جامعه از امور دنیا تلقی شد که به دین ربطی ندارد و بلکه باید از آن احتراز کنیم و فاصله بگیریم. شاهد این برداشت هم مذمت هایی است که در قرآن از دنیا شده است! چقدر در قرآن از دنیا مذمت شده است! «لَا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیَاهُ الدُّنْیَا» به همین معناست! یعنی دنیای قرآن را با دنیایی که جامعه شناسان می گویند تطبیق کردند و گفتند این دنیایی که آن ها می گویند این همان است که قرآن آن را مذمت می کند! پس ما عالمان باید با این مبارزه کنیم و اصلا دور دنیا نرویم! این که همه در این کلام صادق بودند یا نه، بحث دیگری است؛ ولی افرادی بودند که از روی صداقت به این معتقد بودند که عالم دینی باید صبح و سحر به مسجد برود، نماز و تعقیبات را بخواند و بعد عبای خود را بر سر بکشد، تسبیح بگوید و به خانه برود و اگر کسی آمد و مساله ای پرسید، آن را جواب دهد، وگرنه تا ظهر منتظر باشد تا دوباره وضو بگیرد، به مسجد برود و نماز بخواند. ایام محرم هم باید عزاداری، گریه و سینه زنی داشته باشیم. کار ما این است، اما این که حکومت چه باشد، جمهوری یا سلطنتی باشد، مدیران چگونه باید انتخاب شوند و بر چه اساسی باید کار کنند، این ها به دین ربط ندارد! اهل دنیا باید خودشان این امور را تنظیم کنند! بخواهیم یا نخواهیم آن ها کار خودشان را می کنند و به دین هم ربطی ندارد؛ ما باید سعی کنیم به این امور آلوده نشویم! متاسفانه این فکر کمابیش در جامعه روحانیت و مدافعین اسلام هم سرایت کرده است.

نشریه سروش: مهم ترین آفتی که انقلاب را تهدید می کند، چیست؟

علامه مصباح: انقلاب اسلامی ایران نیز مانند هر پدیده دیگر اجتماعی آفاتی دارد؛ این قانون جبری نیست که حالا که انقلاب شده است، تا ابد و روز قیامت باقی خواهد ماند؛ نه، انقلاب خود پیغمبر هم در معرض آفت قرار گرفت و این هم مستثنا نیست و آفت دارد. این که مقام معظم رهبری می فرمایند حوزه باید انقلابی باشد، یعنی جلوی آفت های آن گرفته شود؛ آن فکری که منشا پیدایش انقلاب شد، در حوزه زنده باشد؛ یعنی دین از دنیای مردم جدا نیست؛ وظیفه ما منحصر به امور فردی و عبادی نیست؛ ما تا آنجا که می توانیم نسبت به همه امور اجتماع مسئول هستیم؛ البته خارج از قدرت، تکلیف نداریم؛ اما همانطور که امام به تنهایی راه خود را شروع کرد و بعد هم پابرهنگان حمایت کردند و بالاخره به پیروزی رسید، راه این کار بسته نیست؛ ادامه آن مشکل تر از احداث آن نیست. اگر این انقلاب به دست امام انجام گرفت که گرفت کسانی که امروز حامی و شاگرد امام و ادامه دهنده راه ایشان هستند و آن نهادی که مثل را امام می پروراند یعنی حوزه باید انقلابی باشد تا این فکر و ارزش ها باقی بماند. بزرگ ترین آفت این است که این کرم در بعضی مغزها پیدا شود که «حساب دین از دنیا جداست، دین با سیاست کاری ندارد، اسلام طرحی برای حکومت ندارد» این بزرگ ترین آفتی است که این انقلاب را تهدید می کند؛ یعنی از آفت امریکا و انگلیس برای این انقلاب این خطرناک تر است؛ چون آن انقلاب از فکر شروع شد و هر کار انسانی مبدا فکری دارد و ماهیت دین، ماهیت فکری و اعتقادی است؛ اگر بخواهد اسلامی باشد، باید باورها و ارزش های اسلام در آن حاکم باشد. ریشه تغییر این نوع تفکر به وسیله روحانیت بود و ادامه آن هم باید به وسیله روحانیت باشد.

پس اگر تفکر جدایی دین از سیاست در حوزه پیدا شد مثل آن آفتی که به وسیله بنی امیه در صدر اسلام آورده شد و از روز اول وفات پیغمبر خودش را نشان داد تا به شهادت سیدالشهداء رسید همان مسیر را ادامه خواهد داد و باید منتظر باشیم روزی خدای ناخواسته افرادی مانند شیخ فضل الله نوری را در مدرسه فیضیه به دار بزنند و دیگران هم کف بزنند که «شما آخوندهای مرتجع مانع پیشرفت کشور هستید! اسلام برای ۱۴۰۰سال پیش تر بود، مگر می شود مملکت را بدون ربا اداره کرد. آخوندها یک چیزی می گویند» در صحنه های دیگر نیز همین طور است. «علما نماز شب و نماز جعفر طیار را بخوانند! اما با این ها نمی شود ممکلت را اداره کرد! با رساله عملیه نمی توان مملکت را اداره کرد!» بعضی از کسانی که در عداد مراجع هستند این تعبیر را فرمودند که با رساله عملیه نمی توان مملکت را اداره کرد. اینکه می فرمایند حوزه باید انقلابی بماند، یعنی همین که ما اسلام را فقط در امور فردی خلاصه نکنیم؛ تاثیرگذاری در امور سیاسی اجتماعی کشوری از وظایف واجب ماست که گاهی واجب تر از وظایف فردی هم می شود.

نشریه سروش: در مجموع با توجه به گذشت ۴۰ سال از انقلاب اسلامی، آیا نظام جمهوری اسلامی را به عنوان محصول این انقلاب کارآمد و کامیاب و موفق می دانید؟

علامه مصباح: اگر بگوییم کارآمدی صفر و صدی است، یا هست یا نیست، خب در جواب یا باید بگوییم بله یا نه؛ ولی پاسخ این سوال اینطوری نیست، کارآمدی یک امر نسبی است. مابین صفر تا صد، همین که از نصف بیشتر باشد این یک موفقیتی است. بنابراین کارآمدی یک چیزی که مضبوطا معین باشد و این اندازه درجه اش مشخص باشد و اگر بود، بگوییم کارآمد هست و اگر نبود، کارآمد نیست، اینطوری نیست. شاید الان دشمن اینگونه دوست داشته باشد که القا کند که نظام جمهوری اسلامی کارآمد نیست و به گونه ای مطرح می کنند که پاسخش بله یا خیر باشد و با تصویرسازی غلط بگویند ناکارآمد است. درست این است که بگوییم بله، نسبت به بعضی از نظام ها کارآمد بود نسبت به آن چیزی که ما انتظار داریم، مثلا ۷۰درصد کارآمدی را داشت؛ ضمن این که در بخش های مختلف هم تفاوت دارد. در یک بخشی ما موفق بودیم یک بخشی نبودیم. اما سرجمع کارآمدی می شود آن ۷۰، یا ۷۵ یا ۸۰ درصدی که گفتیم. اما اگر بخواهیم یکجا بگوییم کارآمد است یا ناکارآمد، به نظر من صحیح نیست.

البته برای تبیین کارآمدی نظام ابتدا باید ببینیم هدف ما از تشکیل این نظام چه بوده است. البته آنچه در جامعه عینیت و واقعیت دارد این است که نه همه افراد خواستار لذایذ محض مادی و حیوانی دنیا هستند، و نه همه مانند انبیا، اولیا، سلمان ها و ابوذرها، خالص هستند؛ مردم مراتب مختلفی دارند؛ تعلقات به دنیا تفاوت می کند؛ نه لباس، نه پست، و نه سوابق و محیط زندگی اعم از شهری، استانی، بخشی و روستایی تعیین کننده نیست؛ هیچ یک از این ها دخالت ندارد؛ انسان ها با هم فرق می کنند و این به معرفت و ایمان آن ها بستگی دارد و اینکه انسان و هستی را چگونه می شناسند، چه هدفی را ارزشمند می دانند و نظام ارزشی آن ها چیست؛ بر این اساس با هم تفاوت دارند و همه جور انسانی نیز داریم. برای جامعه ما که مرکب از افراد گوناگون با بینش های مختلف و درجات متفاوت از معرفت و ایمان است، کارآمدی نظام چه معنایی دارد؟ اگر بگوییم کارآمدی نظام فقط این است که اهداف معنوی و ابدی را تامین کند ولو لازمه آن این باشد که انسان در صحرای کربلا شهید، بدن او قطعه قطعه و زیر پای اسب ها له شودـ چند نفر از این گونه افراد در جامعه سراغ دارید؟ هدف آن ها این بود که دنبال نظامی بگردند که این هدف را تامین کند؟ از سوی دیگر، افراد کمی هستند که فقط اهداف مادی داشته باشند و به هر قیمتی و با انجام دادن هر جنایتی بخواهند به اهداف و لذایذ خود برسند؛ انصاف این است که در جامعه ما این گونه افراد هم خیلی کم هستند؛ ولی در جوامع دیگر چنین انسان هایی وجود دارند. مثلا امروزه برخی شخصیت های اول جهانی چه فکرها و رفتارهایی دارند! اگر کسی به ما می گفت این ها چنین آدم هایی هستند، تا این روزگار پیش نیامده بود، نمی توانستیم باور کنیم؛ افرادی که از هر درنده ای درنده ترند، نه یک ذره عاطفه و عقل در وجود آن هاست، و نه از انسانیت بویی برده اند؛ فقط فکر شهوت و پول هستند. الحمدلله در کشور ما این چیزها خیلی کم است؛ به گونه ای که با اندکی مسامحه می توان گفت در کشور ما وجود ندارد و اگر هم باشد، بسیار محدود است. پس خواسته ما از این نظام چیست؟ کارآمدی را با چه بسنجیم؟ شاید تعریف قابل قبول برای کارآمدی نظام، با توجه به واقعیات جامعه، این باشد: نظامی که اگر درست اجرا شود، اکثریت مردم در حد متوسط، به خواسته های خود برسند؛ البته نه خواسته های مادی صرف و نه نیازهای معنوی محض، بلکه مخلوطی از خواسته های مادی و معنوی که بتوانند با آن زندگی کنند. نمی توان توقع داشت که همه مردم مثل سلمان باشند.

انتظار این که ما نظامی داشته باشیم که همه را به جایی برساند که اولیا کاملین در زندگی به آن رسیدند، توقع به جایی نیست. یک نظام عینی باید به گونه ای باشد که متوسط مردم بتوانند بدان نایل شوند. پس معیار چیست؟ با چه شاخصی بسنجیم که آیا این نظام کارآمد است یا خیر؟ حداقل این است که تاثیر برنامه های آن در سعادت ابدی لحاظ شود. اگر کارها صرفا به خاطر آخرت نیست، اما تاثیر آن در آخرت فراموش نشود. گاه می بینیم برخی به گونه ای عمل کنند که گویا اصلا آخرتی نیست؛ برخی مسئولان هم خودشان را مسئول نمی دانند که برای آخرت مردم کار کنند یا به زور مردم را بهشت ببرند؛ می گویند این ها با خود مردم است؛ کار ما این است که زندگی دنیای مردم را مدیریت کنیم؛ یعنی کاری کنیم که فقط کسانی که در جامعه نقش مهمی دارند سیر شوند، و افرادی را که اعتراض می کنند آرام کنیم تا اغتشاشی درست نکنند؛ اما این که همه مردم سیر و حداقل زندگی آن ها تامین شود، کار مشکلی است؛ این که عدالت برقرار و احکام اسلام اجرا شود، مربوط به آخرت است که خود مردم باید این کار را انجام دهند! ما خیلی هنر کنیم همین که زندگی مادی آن ها را در همین حد تامین کنیم که سرجنبان هایی نیایند باعث زحمت شوند و کارها به هم بخورد، کفایت می کند. نظام کارآمد نیز همین است!

چه بسا کسانی این چنین فکر کنند، اما همه ما این گونه نیستیم. همه این مردم که ۲۲ بهمن تظاهرات کردند و آن هایی که نهم دی به صحنه آمدند، این گونه فکر نمی کنند. اگر دل همه را می شکافتید به غیر از برخی استثناهای شاذ قریب به اتفاق می گفتند ما سختی ها را تحمل می کنیم، اما تبعیض نباشد و حق طبیعی که خدا حداقل آن را برای ما منظور کرده فراموش نشود.

نشریه سروش: چه چیزی باعث شده مساله کارآمدی مطرح و به صورت های مختلف در رسانه ها، نشست ها و جلسات مختلف برجسته شود؟ چه انگیزه ای این مساله را برجسته کرده؟ چه شبهه ای در ذهن مردم بوده؟ آیا مردم توقعی بیش از داشتن یک زندگی متوسط داشته که در نهایت به سعادت آخرت آن ها بی انجامد؟

علامه مصباح: به گمان بنده، آنچه موجب شده است این مساله به صورت پیچیده مطرح شود، این است که کسانی فکر می کنند اگر نظام به معنای ایده آل، نهاد و مفهوم انتزاعی آن و به تعبیر ساده تر، به معنای قانون و مقررات درست باشد، باید حتما اهداف آن تحقق پیدا کند؛ زیرا این قوانین اسبابی برای تحقق آن هدف هستند. اگر به هدف نرسیدیم، معلوم می شود این اسباب ناقص هستند و این مقررات درست نیست. دشمنان از این مغالطه استفاده می کنند و می خواهند به جوان های ما القا کنند که این نظامی که شما سرپا آوردید و ۴۰سال به زحمت نگهداری کردید، شما را به همان خواسته و هدف متوسط، معقول و معمول شما هم نمی رساند. این گرفتاری هایی که دارید، برای این است که نظام شما غلط است؛ یعنی فکر و مقررات و قوانین شما درست نیست و چون شما می گویید این ها از اسلام است. پس معلوم می شود اسلام نمی تواند کار شما را درست کند؛ به اشتباه به دنبال دین رفتید تا نظامی برای شما درست کند! معتدل های آن ها می گویند دین سر جای خودش در مسایل فردی حضور داشته باشد، اما مسایل اجتماعی را باید از راه علوم و تجربیات مدیریت کرد؛ یعنی ره چنان رو که رهروان رفتند؛ ببینیم کشورهای پیشرفته چه کار کردند، ما هم باید همان طور عمل کنیم. آیا این را از کلمات مسئولین استشمام نکردید که ما اگر بخواهیم پیشرفت کنیم، باید ببینیم کشورهای پیشرفته چه کار کردند؟

رفتار آن ها نشان می دهد که دل آن ها می خواهد و آرزو می کنند ای کاش ما یکی از ایالت های آمریکا بودیم! آیا این آرزو را در سخنان آن ها نمی خوانید؟ پس این نظام اسلامی ما چه عیبی داشت؟ می گویند می بینید چهل سال گذشت، اما نتوانست ما را به آنجایی که می خواستیم برساند! آنجایی که می خواستیم کجا بود؟ این یک مقدار ابهام دارد. آن چیزی که انقلابیون و شهیدان خواستند غیر از آن چیزی بود که این آقایان می خواهند. این ها می خواهند وقتی از یک شهر دیگر می آیند و وارد تهران می شوند، به گونه ای باشد که گویا وارد نیویورک و پاریس شده اند. مردم آزادانه هرگونه دل شان می خواهد زندگی کنند! رییس جمهور آن هم به هر شکل که می خواهد با دیگران ارتباط برقرار کند و مانعی هم نباشد! معاملات آن ها هم موجب این می شود که چند [تن از] ثروتمندها، ثروتمندتر شوند و آمار می دهند امسال پیشرفت اقتصادی ما نیز چند درصد بوده و چقدر درآمد ملی بیشتر شده است و پیشرفت کرده ایم! حالا اگر ۲۲ میلیون نفر هم گرسنه داریم، این ها فدای سر آن چند نفر! اگر آن ها بخواهند ترقی کنند، این ها باید از بین بروند! مگر شما گوسفند نمی کشید؟ این ها مثل گوسفندها هستند! معیار، نخبه های ثروتمند و علمی و کسانی هستند که تکنولوژی در دست آن هاست! آن ها پیشرفت کنند تا ما بتوانیم آمار دهیم که درآمد ملی ما چقدر از سال گذشته بیشتر بوده است؛ حالا در جیب چه کسی رفته است، هر کس باشد. درآمد ملی ملاک است!

ما باید اینجا حساب خود را تسویه کنیم که ما چه کاره هستیم؟ دنبال چه چیزی می گردیم؟ در بحث ها گاهی الفاظ لغزنده هستند؛ یعنی ما را از یک حوزه به حوزه ای دیگر می اندازد و متوجه نیستیم که دنبال چه می گشتیم و وارد چه چیزی شدیم. برای چه انقلاب کردیم؟ حالا دنباله رو چه کسی هستیم؟ چه آرزویی داریم؟ آرزویی که دشمن انقلاب ما دارد؟ می خواهیم مثل او شویم؟

الان کسانی در دانشگاه ها با ادعای کار آکادمیک و علمی، حلقه هایی برای ترویج اندیشه های دورکیم و مانند او تشکیل می دهند. دورکیم که به عنوان پدر جامعه شناسی معرفی می شود، کیست؟ ایشان می گفت این که هزاران سال مردم گفتند خدا عالم را خلق کرده است، این ها اشتباه کردند؛ خدا را بردارید و به جای آن جامعه را بگذارید؛ جامعه همان خدایی است که مردم می گویند! این یک اصل فکری آقای دورکیم است که اکنون اساتیدی از دانشگاه های ما این رویکرد را استراتژی خودشان قرار داده اند و می گویند کار ما این است که می خواهیم فکر دورکیم را در قالب فعالیت آکادمیک علمی در جامعه توسعه دهیم؛ ما کار به سیاست نداریم! امروز فکر افراد جامعه ما، به ویژه نوجوان ها با چه چیزی ساخته می شود؟ آیا با سخنان امام و دیدن صحنه هایی از شهدا و دفاع مقدس؟ نوجوان ما دین، فکر، شخصیت و هویت خود را از معلم، استاد، رسانه ها و فیلم ها می گیرد؛ ما برای این ها چه کار کرده ایم؟ چه توقعی داریم که این ها مثل فلان شهید و فلان شخصیت شوند و حاضر باشند همه چیز خود را برای خدا، دین، مصلحت مردم و کمک به مستضعفین فدا کنند؟ چه چیزی به آن ها داده ایم که توقع داریم این گونه شوند؟ می گویند ما به برکت تعالیم امام، هفت سال دفاع مقدس و به برکت هزاران عواملی که در انقلاب موثر بودند، این گونه شدیم؛ پس شما هم مثل ما باشید! شما آن ها را داشتید و این گونه شدید! این نوجوان ها چه چیزی دارند که آن گونه شوند؟ آیا توقع دارید فقط با دستور شما این گونه شوند؟ عزیزان من! این کار معلول صدها عامل است؛ چند مورد از آن عوامل الان وجود دارد؟ پس ما باید فکری کنیم تا عواملی به وجود آوریم که زمینه را فراهم سازد تا نسل بعد لااقل در این حد بمانند. سخن در این است که این نظام، یعنی مقررات الهی و اسلامی، به گونه ای هست که بتواند چنین نسلی را پرورش دهد و در نتیجه جامعه آینده ما یک جامعه خداپسند و امام زمان پسند باشد؟ آیا این توقع به جایی است یا برای ۱۴۰۰ سال پیش تر بود و تمام شد؟ ته دل بسیاری از مسئولین ما همین است؛ می گویند: احکام اسلام نمی تواند جامعه را اداره کند! دین بسیار خوب است، ولایت فقیه هم سر جایش محترم است و ما به مقام معظم رهبری هم احترام می گذاریم، نماز جمعه هم می خوانیم، اما حساب سیاست از دین جداست! کشورداری آیین خاصی دارد! با نماز جمعه و نافله خواندن و برای سیدالشهدا گریه کردن نمی توان کشور را اداره کرد! این را باید از استادهای خودش فراگرفت! این تفکری است که امروزه در ادبیات ما سکولاریسم نامیده می شود و براساس آن، حساب دین از مدیریت جامعه و سیاست جداست. وقتی اعتراض می کنیم که فلان رفتار شما خلاف احکام شرعی است؛ برای مثال، بانک ۲۰ یا ۳۰درصد سود به سپرده بدهد، همان است که قرآن می گوید: «فَأْذَنُواْ بِحَرْبٍ مِّنَ اللّهِ»؛ می گویند این برای ۱۴۰۰سال پیش بود، امروز اقتصاد بدون این نمی چرخد! کجای دنیا اقتصاد بدون نرخ بهره سراغ دارید؟ بخواهیم زندگی کنیم، باید این را بپذیریم! ما که دیوار دور خودمان نکشیده ایم، با همه دنیا سر و کار داریم؛ آن ها زندگی شان این است و ما هم باید همین باشد و راه دیگری هم نیست! تازه وقتی دولت بخواهد به مردم خدمت کند، نرخ بهره را یک مقدار پایین می آورد، مثلا می گویند در بازار نرخ بهره بیست درصد است؛ ما می گوییم دوازده درصد، و به زلزله زدگان و محرومین ارفاق می کنیم و چهار درصد می گیریم. اگر شما بگویید اسلام ربا را حرام کرده است، می گویند این به درد این زندگی نمی خورد! یعنی ته دل آن ها این است. کسانی پیش از انقلاب این سخنان را می گفتند، اما الان بر زبان نمی آورند، ولی در عمل همین است. سایر مسایل اسلامی نیز کمابیش همین طور است. با شاخص دین می فهمیم دیدگاه آن ها در این مسایل با دیدگاه اسلام فرق دارد؛ اما مسایل دیگر هم کمابیش همین گونه است؛ سیاست اقتضا می کند در لفافه سخن بگویند، وگرنه ته دل آن ها همین چیزهاست. اصل مساله اینجاست که چنین وانمود می کنند که اگر قانونی قانون درستی باشد، نتیجه آن صددرصد درست خواهد بود؛ پس اگر به آن نتیجه مطلوب نرسیدید، قانون غلط است. این یک مغالطه است؛ قانون به تنهایی خودش نمی تواند جامعه را اداره کند؛ مجری قانون هم باید صالح باشد؛ مهم تر از این، اگر فرهنگی که در جامعه حاکم است، این قانون را نپذیرد، مانند گربه ای است که آن را به هوا بیندازید و چهار دست و پا پایین می آید. این راهی برای خواسته های خودش پیدا می کند؛ اگر مردمی که این قانون می خواهد درباره آن ها اجرا شود، آن را نخواهند، چه می شود؟ اگر شما بگویید قانون این گونه می گوید، اسلام چنین گفته است که خلوت مرد با نامحرم حرام است، جواب می دهد آزادی است! مسئولین ما از همین کلمه آزادی سو استفاده می کنند. به یاد دارم که چند دوره قبل، به یکی از وزرا گفته بودند این کارهایی که شما می کنید، خلاف اسلام است؛ شما چرا ارزش های انقلاب و اسلام را رعایت نمی کنید؛ در حالی که اسم وزارتخانه شما هم پسوند اسلامی دارد؛ چرا رعایت نمی کنید؟ گفته بود بالاترین ارزش ها آزادی است! مگر بالاتر از آزادی هم ارزشی داریم؟ ما آزادی را ترویج می کنیم! او گفته بود شما اگر در کشور لبنان بروید، کم و بیش همین طوری است؛ یک خانم چادری حتی با نقاب حرکت می کند و کنار او دختر نیمه عریان هم هست؛ نه به او می گویند چرا نقاب زده ای و نه به این می گویند چرا لخت هستی! آزادی است! ما می خواهیم کشور ما مثل لبنان شود! این سخن را یک وزیر گفته بود! گفته بود ما می گوییم ما دل مان می خواهد حجاب باشد، اما اجبار نمی کنیم؛ اگر کسی هم دلش خواست لخت باشد، اشکالی ندارد و آزادی است! اگر او را تعقیب کنید که چرا لخت بیرون آمده ای، آزادی را زیر پا گذاشته اید و بالاترین ارزش ها زمین خورده است! می دانید معنای این چیست؟ یعنی بالاترین ارزش ها وحشی گری در جنگل است؛ حیوانات جنگل هیچ کدام لباس ندارند و از هم خجالت نمی کشند؛ شهوت شان هم تحریک شود، اشکالی ندارد و هر که را دوست داشته باشند، می توانند با او باشند. از منظر این افراد، وقتی آزادی تحقق پیدا کرد، بدان افتخار می کنند که ما در کشوری زندگی می کنیم که هرکس هرگونه دلش می خواهد زندگی می کند! مگر ما انقلاب نکردیم برای استقلال، آزادی و جمهوری اسلامی؟ این آزادی همان آزادی است! با این که همه می دانیم که کلمه آزادی چند مفهوم دارد؛ گاه مفهوم های متغایر را به جای هم به کار می برند و مغالطه می کنند؛ آزادی یعنی زیر بار ظلم دیگران نمانیم، ارزش های خودمان را حفظ کنیم، انسان آزاده ای باشیم، نه به معنای اینکه بی بندوبار وحیوان وحشی باشیم! برای اینکه بفهمیم نظام ما کارآمد است یا نه، اولا باید روشن کرد که ملاک کارآمدی چیست. برخی می گویند نظام هنگامی کارآمد است که هر کس هرگونه دلش خواست رفتار کند؛ اگر این آزادی را برای همه مردم تامین نکرد، این نظام کارآمد نیست! پس ابتدا باید بگوییم ملاک درست کارآمدی چیست. ثانیا این مغالطه را که اگر قانون کامل باشد، حتما دستاورد و نتایج آن مطلوب خواهد بود، باید جواب دهیم. تنها قانون علت صددرصد برای تحقق اهداف نیست؛ قانون فکری در اذهان یا نوشته ای روی کاغذ است؛ مهم ترین عامل در کنار خود قانون، مجری قانون است که باید آن را درست اجرا کند؛ نه مسامحه کند و نه به نفع شخص و گروهی اجرا کند. افزون بر این، باید شرایطی برای پذیرش اعمال قانون در جامعه فراهم شود که لااقل متوسط قابل قبول افراد جامعه، این ارزش ها را بخواهند و بپذیرند و دنبال آن باشند، نه این که با مغالطه ها، تعلیمات غلط و آموزه هایی که متاسفانه الان در آموزش و پرورش ما هست، فرزندان ما دوباره با گرایش های لیبرالیستی، سکولاریستی و ارزش های غربی و الحادی پرورش یابند و ارزش های اسلامی را به بهانه تحجر، عقب ماندگی و چیزهایی از این قبیل فراموش کنند. ما باید برای تصحیح این مفاهیم و ساختن این فرهنگ در جامعه و تعیین آن هدفی که دنبال آن هستیم، تلاش کنیم. مشخص کنیم که چه جامعه ای ایده آل است و چرا می گوییم اسلام ضامن تحقق اهداف فطری و انسانی ماست. زمانی این احکام و قوانین می تواند نقش خود را ایفا کند و جامعه را بسازد که متصدیان صالحی داشته باشد؛ متصدیان هم باید ساخته شوند و هم ما در انتخابات باید آن ها را انتخاب کنیم؛ در حالی که در هر دو بخش با مشکلاتی مواجه هستیم. گاهی برای کارهای ساده کارمند خوب پیدا نمی شود، چه برسد به کارها و مسئولیت های نظام. ما در مسایل فرهنگی کم کار کرده ایم. به هر حال، مهم ترین وظیفه ای که بدون استثنا روی دوش همه ما هست، این است که برای شناساندن و ترویج فرهنگ اسلام در سطوح مختلف تلاش کنیم تا اصل ارزش ها شناخته شوند؛ ملاک ارزشیابی برای کارآمدی نظام درست شناخته شود؛ تحت تاثیر مغالطات واقع نشویم که ناخودآگاه ما را به غربستان بفرستند. ما باید راه اسلامستان را پیدا کنیم و ارزش های اسلامی باید در بین مردم در سطوح مختلف از دبستان و پیش دبستانی تا دانشگاه و پس از تحصیلات عالیه، ترویج و برتری آن بر سایر ارزش ها اثبات و زمینه هایی برای اجرای آن فراهم شود.

نشریه سروش: با توجه به وجه تمایز انقلاب اسلامی با انقلاب های دیگر، آیا کشور تحول لازم را در زمینه ارزش ها داشته است؟ به نظر شما چه میزان در راه رسیدن به هدف انقلاب موفق بوده ایم؟

علامه مصباح: وقتی هدف انقلاب اسلامی احیای «حق» شد، باید ببینیم طی چهل سال گذشته در این زمینه چقدر پیشرفت کرده ایم و آیا پیشرفت ما متناسب با سایر جهات بوده است یا خیر. امروز در زمینه های علمی و تکنولوژی، پیشرفت های قابل توجهی به دست آمده، در زمینه دینی نیز آثار ظاهری آن را کم و بیش در جامعه می بینیم؛ اما اگر سوال شود که آیا این پیشرفت مطلوب بوده، احتمال دارد جواب قاطع مثبتی نداشته باشیم. امروز مشکلاتی مانند قانون شکنی ، تخلف، رانت خواری و… در جامعه ما دیده می شود، اگر چه این مشکلات در همه کشورها وجود دارد، اما پس از گذشتن چهل سال از پیروزی انقلاب، وجود این مشکلات در جامعه اسلامی مطلوب نیست. این تخلفات ثمره عدم پایبندی به فرهنگ دینی و شعائر دینی است؛ زیرا ما هر قدر بگوییم فلان نهاد باید نظارت کند، یا فلان بخش باید جلوگیری کند، افراد این نهادها نیز از همین جامعه و از همین مردم هستند و اگر فرهنگ دینی نهادینه نشده باشد، ممکن است از این افراد نیز تخلفی صادر شود و روشن است که نمی توان برای هر ناظری ناظر دیگر قرار داد تا مشکلات برطرف شود. دین، بزرگ ترین عامل برای جلوگیری از فساد در جامعه است؛ زیرا موجب اصلاح سایر ابزار کنترلی جامعه می شود. کسی که متعهد به فرهنگ دینی است و خدا و معاد را در لحظه لحظه زندگی اش مورد توجه قرار می دهد، در شئون اجتماعی، سیاسی نیز دست به تخلف نمی زند و قانون مدار می ماند. اگر دین در جامعه رواج پیدا کند دزدی کم می شود، تخلف از بین می رود، مشکلات کم رنگ می شود و مردم نسبت به قانون جامعه اسلامی متعهدتر می شوند. باید بُعد دینی و فرهنگی جامعه تقویت شود. دین، اصالت دارد و مکمل ابعاد دیگر جامعه است و می تواند جلوی تخلفات را بگیرد.