خسارت های جریان غرب گرا به انقلاب مشروطه

روح الله حسینیان*: استبداد حاکم بر نظام قجری موجب عقب افتادگی کشور، بروز فساد اجتماعی، دخالت بیگانگان و ترک اجرای احکام اسلام گردیده بود. عالمان شیعه با طرح عدالت، آن را تنها راه برون رفت از انسداد اجرای احکام اسلام در بین حاکمان و مردم یافتند. در نتیجه تلاش علمای شیعه، عدالت به سرعت گفتمان غالب نخبگان و ملت ایران شد و راهبرد گفتمان عدالت به نظریه حکومتی جدید تبدیل شد.

مراجع نجف نیز ضمن حمایت از قیام علمای ایران، این نظریه را تنها راه اجرای احکام اسلام یافتند و به سرعت در پی اسلامیزه کردن آن بر آمدند. قیام علمای شیعه به سرعت جایگاهش را در بین مردم یافت و مردم نیز با علمای شیعه همراه شدند و برای اجرای عدالت و تأسیس عدالت خانه قیام کردند.

اما در ادامه انقلاب با ورود و کارشکنی های روشنفکران غرب گرا، انقلاب مشروطه کم کم از اهداف اصلی خود فاصله گرفت. روشنفکران غرب گرا در ابتدای کار، مردم را برای دادخواهی به سفارت انگلیس راهنمایی کردند و در ادامه با تحمیل خسارت های دیگر، نهضت مشروطه را از مسیر خود منحرف کردند.

تحصن در سفارت انگلیس؛ نقطه آغاز انحراف
از جمله نقاط عطف تاریخ مشروطه، تحصن علمای مبارز در حرم حضرت معصومه(س) و حرم حضرت عبدالعظیم(ع) بود اما در این میان، روشنفکران غرب زده با انتخاب سفارت انگلیس برای تحصن، نخستین خسارت را به نهضت مشروطه وارد کردند.

هنگامی که علما جهت تحصن، رهسپار قم بودند در شب ۲۴ جمادی الثانی [۱] گروهی به رهبری حاج محمدتقی بنکدار به سفارت انگلیس پناهنده شدند. فردای آن روز، دو نفر از کارکنان ایرانی سفارت به نام حسینقلی خان نواب و میرزا یحیی خان به آنان گفتند: «چند نفری از سادات و اهل علم را نیز با خود همراه کنید، هر چه عده زیادتر و هر قدر از سادات و طلاب با شما باشند، بهتر است . این شد که تجار در این دو سه روز جمعی از طلاب مدرسه صدر و دارالشفا را با خود همراه نموده ، بعضی را پول داده ، بعضی را بدون پول بردند سفارت خانه .»[۲]

به سرعت بر تعداد متحصنین افزوده شد. به طوری که هر صنفی برای خود در داخل سفارت چادری بر پا و با آویختن شعری عوامانه روی تابلو اعلام حضور کرد.

مأمورین سفارت به گرمی از متحصنین استقبال کردند و به قول دولت آبادی که خود در خفا با سفارت در تماس بوده : «اجزای سفارت هر چه بتوانند از واردین دلربایی کرده ، نوع خواهی و رأفت خود را نسبت به مردم حالی می نمایند. گراندوف ، شارژ دافر انگلیس که در این وقت به جای وزیر مختار است ، روز اول آمده خلق را مخاطب کرده می گوید: تشکر می کنم از دولت متبوع خودم که در فاصله سه ماه راه ، خبر ورود شما را به سفارتخانه ، با تلگراف به لندن دادم . به فاصله شش ساعت جواب گرفتم که کمال پذیرایی را از شما بنمایم .»[۳]

بست نشینی در سفارت انگلیس خود سرآغاز انحراف های بعدی در مشروطه شد. به طوری که در همین زمان تغییر در اهداف اولیه نهضت مشاهده می شود.

تغییر اهداف انقلاب مشروطه
بست نشینی در سفارت بریتانیا، خسارت های بعدی را نیز برای نهضت در پی داشت که از جمله مهم ترین آن، تغییر اهداف اولیه انقلاب مشروطه بود.

مرحوم ضیاءالدین دری درباره تأثیر تحصن غرب زدگان در سفارت انگلیس می نویسد: «تا این وقت [تحصن ] سخن از مشروطه در میان نبود و این کلمه را کسی نمی دانست . لفظ مشروطه را به مردم تهران اهل سفارت القا کردند… یک روز طرف عصر، بنده با سه نفر از معممین درب سفارت ایستاده بودم . درشکه شارژ دافر سفارت از قلهک وارد شد. همین که درشکه به محازات ما رسید، ایستاد. بعد خانم شارژ دافر از درشکه پیاده شد؛ با نهایت خنده رویی و تغمز به نزد ما آمد، گفت : آقایان ! شما برای چه اینجا آمده اید؟ یک نفر روضه خوان … گفت : ما آمده ایم اینجا یک مجلس عدالت می خواهیم . گفت : نمی دانم مجلس عدالت چیست ! گفت : یک مجلسی که دانشمندان ما، ریش سفیدان ما بنشینند، نگذارند حکام و سلاطین به ما ظلم کنند. گفت : پس شما یقین مشروطه می خواهید. این اولین دفعه بود که ما لفظ مشروطه از دهان خانم انگلیسی شنیدیم … گفت : نه ، شما مشروطه نگویید. ما که مشروطه شدیم کشیش هایمان را کشتیم ، سلاطین مان را کشتیم تا مشروطه شدیم … طولی نکشید که شنیدیم یکی فریاد می کرد: ما می خواهیم . یکی فریاد می کرد: ما شرطه می خواهیم و ….»[۴]

بدین ترتیب، تحصن غرب گرایان در سفارت، اثر خود را گذاشت و رفته رفته رهبری علما به گوشه ای رانده شد. شارژ دافر در یک نطق از مردم پرسید: هرگاه علما از قم بیایند شماها استقبال خواهید رفت ؟ گفته اند: خیر. گفته است: هرگاه به سفارت بیایند و دست و صورت شما را ببوسند و خواهش نمایند، بیرون خواهید رفت ؟ گفته اند: خیر. باز گفته است : هرگاه در سفارت بیایند و از شما خواهش نمایند که بیرون بیایید، بیرون خواهید رفت ؟ گفته اند: خیر. اجمالاً اگر مردم هم بیرون بروند انگلیسی ها ترتیبی داده و کاری کرده اند که آن ها دیگر نخواهند گذاشت این مسئله به این آسانی بگذرد… مردم هم به قم به علما نوشته اند که به این آسانی ماها از سفارت بیرون نخواهیم رفت ؛ شما هم ملاحظه ماها و ملاحظه آبروی خودتان را داشته باشید.[۵]

تعجب انگیز این بود که چنان سفارت در تار و پود غرب گرایان رخنه کرده بود که بی مشورت او هیچ نمی کردند.

ایجاد اختلاف و تفرقه توسط غرب گرایان
غرب گرایان هنگام تدوین قانون اساسی با تمام توان خود سعی در نوشتن قانون به سبک غربی کردند و تخم نفاق را در نهضت کاشتند.

وقتی، شاه طی دستورالعملی صدراعظم را موظف به تشکیل مجلس شورای اسلامی کرد مجلس موقتی برای تصویب نظامنامه آغاز به کار کرد. همین هنگام اختلافات بین روحانیون و روشنفکران غرب گرا آغاز شد. «هنگام تهیه قانون اساسی عده ای از وکلای آزادی خواه و روشنفکر معتقد بودند که این قانون طبق اصول مشروطیت باید نوشته شود؛ ولی عده ای دیگر که چند تن آنها روحانی بودند عقیده داشتند که به جای نام مشروطه ، اصولاً باید کلمه مشروعه انتخاب و قانون اساسی طبق آیین شریعت مقدس اسلام نوشته شود و اختلاف بین مشروطه و مشروعه از اینجا شروع شد.»[۶]

در مدت تدوین و نگارش قانون اساسی بعضی از مفاهیم مشتبه ، به دلیل اصرار غرب گرایان بر مبهم ماندن ، اختلافات را تشدید کرد. مفاهیمی مانند آزادی ، مساوات ، حوزه قانون گذاری و… در غرب معنایی داشت و در اسلام حدودی دیگر داشت.

از مجموعه اسناد و منابع چنین بر می آید که غرب گرایان سعی داشته اند ابهام مفاهیم حفظ شود تا مبادا علما پی به نیت آن ها ببرند.

شیخ فضل الله نوری که قصد روشنفکران را متوجه شده بود، تلاش می کرد تا مفاهیم ، روشن و جنبه اسلامی آن حفظ شود. شیخ خواستار این بود که بعضی از مفاهیم روشن و معنای اسلامی آن در قانون اساسی لحاظ شود. از جمله این مبهمات مساوات است که به گفته شیخ «یکی از ارکان مشروطه است که به اخلال آن مشروطه نمی ماند.» در قانون اساسی آمده بود که اهالی ایران در برابر قانون مساوی هستند. شیخ می گفت : «موضوعات مکلّفین در عبادات و معاملات و تجارات و سیاسات از بالغ و غیر بالغ و ممیز و غیر ممیز و غافل و مجنون و صحیح و مریض … و مسلم و کافر و کافر ذمّی و حربی و کافر اصلی و مرتد و مرتد ملی و فطری » متفاوت است؛ «مثلا کفار ذمّی احکام خاص دارند. مناکحات آنها با مسلمان جایز نیست … و نکاح مسلمانان بر کافرات بر وجه انقطاع جایز است …ارتداد احدی الزوجین موجب انفساخ است … کفر، یکی از موانع ارث است و کافر از مسلم ارث نمی برد دون العکس. »[۷]

یکی از مواردی که شیخ روی آن اصرار می ورزید روشن شدن حوزه قانونگذاری بود. او می پرسید: آیا مجلس می تواند در تمام امور حتی برخلاف نص صریح احکام ، قانون وضع کند یا نه ؟ روشنفکران غرب گرا از پاسخ صحیح طفره می رفتند و شیخ بر روشن شدن موضوع و پیدا کردن راهی عملی برای جلوگیری از چنین احتمالی پافشاری می کرد.

حذف فیزیکی علما توسط غرب گریان
به هر حال قانون اساسی تدوین شد، ولی نسبت خود را با شریعت بیان نکرد. ضعف ها و کمبودهای قانون موجب شد کمیسیونی ، متمم قانون اساسی را آماده کند. چون اعتراض های شیخ فضل الله در حال عمومی شدن بود، مجبور شدند از وی دعوت کنند تا راجع به متمم قانون اساسی اظهار نظر کند و شیخ نیز به طور جدی در مجلس شرکت می کرد. اما در این نشست ها اختلاف ها بیشتر بروز کرد.

کم کم اختلاف ها به بیرون سرایت کرد و روشنفکران غرب گرا شیخ را با تهمت های ناجوانمردانه مانند پول گرفتن از دربار و برچسب ارتجاع زیر ضربات خود گرفتند.

سرانجام شیخ از ناحیه غرب گراها و مستبدین دولتی و اتحاد آنها تحت فشاری سخت قرار گرفت و خانه نشین شد و صد افسوس که متهم به استبداد شد و مخالفینش به آزادی خواهی شهرت یافتند. اما تلاش غرب گرایان به این جا ختم نشد بلکه آن ها در اقدامی شیخ را زندانی و سپس اعدام کردند.

مناسب است داستان دستگیری شیخ را از زبان مدیرنظام بشنویم . وی صاحب منصب ژاندارم کشیک نظمیه است که در آن لحظات به دستور رئیس نظمیه و به دلیل دوستی با حاج شیخ مسئول حفاظت وی شده بود. وی نقل می کند که پس از فتح تهران هر کسی به شیخ پیشنهادی می داد. من گفتم : «من دو چیز به عقلم می رسد؛ یکی اینکه در خانه ای پنهان شوید و بعد مخفیانه به عتبات بروید… فرمود: این که نشد. اگر من پایم را از این خانه بیرون بگذارم، اسلام رسوا خواهد شد… عرض کردم ، دوم اینکه مانندخیلی ها تشریف ببرید به سفارت . آقا تبسم کرد و فرمود: شیخ خیرالله ! برو ببین زیر منبر چیست . شیخ خیرالله رفت و از زیر منبر یک بقچه قلمکار آورد… دیدیم یک بیرق خارجی است !… فرمود: حالا دیدید؟ این را فرستاده اند که من بالای خانه ام بزنم و در امان باشم ، اما رواست که من پس از هفتاد سال که محاسنم را برای اسلام سفید کرده ام ،حالا بیایم و بروم زیر بیرق کفر؟!»[۸]

بعد از چند روز نیروهای نظامی منزل حاج شیخ را محاصره و پس از دستگیری ، او را در نظیمه ، واقع در میدان سپه امام خمینی فعلی زندانی کردند. پس از چند روز در عمارت گلستان یک محاکمه نمایشی به دادستانی روحانی نمای فراموسونر، شیخ ابراهیم زنجانی بر پا و اول مجتهد ایران را به اعدام محکوم کردند.

اما شهادت شیخ تنها خسارت غرب گرایان نبود، همان طور که آن عالم ژرف اندیش پیش بینی کرده بود درست یک سال بعد از شهادت حاج شیخ در ۸ رجب۱۳۲۸ ق «شب شنبه ۲۴ تیر، چهار نفر مجاهد مسلح از تاریکی شب استفاده کرده ، چون دزدان به خانه بهبهانی رفتند و آن مرد روحانی هفتاد ساله مؤسس مشروطیت را با گلوله شهید کردند.»[۹] علاوه بر این، آنان آیت الله سید محمد طباطبایی را با تهدید خانه نشین کردند.

بر اساس اسناد و مدارک «ترور و آدمکشی های اواخر مشروطیت به دستور کمیته دهشت که یکی از شعب انجمن آذربایجان در تهران بود، صورت می گرفت . در رأس این انجمن سیدحسن تقی زاده و در رأس کمیته دهشت حیدرعمواوغلی قرار داشت.»[۱۰]

بدین ترتیب، یکی دیگر از خسارت های جریان غرب گرا به مشروطه، ترور روحانیون خوشنام آن زمان بود که نتیجه ای جز خالی شدن میدان برای یکه تازی استبداد نداشت.

برآمدن رضاخان؛ بزرگ ترین خسارت غربگرایان به انقلاب مشروطه
مجموعه اقدامات غرب گرایان و ایجاد انحراف در مشروطه توسط آنها، به یک نتیجه شوم ختم شد؛ بر آمدن رضاخان زمینه ای برای عقب افتادگی بیشتر برای مردم شد.

از زمان صدور فرمان مشروطیت تا آبان ۱۳۰۲ ش (ربیع الاول ۱۳۴۲ق) یعنی تا زمان دولت رضاخان در مدت هفده سال ، ۳۶ دولت روی کار آمد. میانگین مدت حکومت هر دولتی کمتر از شش ماه بود.

جالب این است که عین الدوله که خود یکی از حاکمان ستمگر دوران استبداد بود و یکی از خواست های انقلابیون عزل او بود در دوره مشروطه دوبار مأمور تشکیل کابینه شد!

در پنجمین دوره مجلس که در بهمن ۱۳۰۲ش (رجب ۱۳۴۲ق) تشکیل شد گروه اکثریت سوسیالیست ها به رهبری سلیمان میرزا و اقلیت به رهبری سیدحسن مدرس و فراکسیون تجدّد به رهبری سیدمحمد تدیّن و گروه منفردین از جمله تشکل های این دوره مجلس بودند. همین مجلس بود که در ابتدا فرماندهی کل قوا را به سردار سپه اعطا کرد و سپس وی را به رئیس الوزرایی رساند و سرانجام رضاخان را به حکومت رساند و با این کار دوره عملی مشروطیت را به پایان برد و دیگر از مشروطیت جز نام و شکلی ظاهری چیزی باقی نماند.

بدین ترتیب، غرب گرایان آخرین تیر ترکش خود را بر پیکره نهضت مشروطه وارد کردند.

پی نوشت ها:
۱- در تاریخ دقیق پناهندگی به سفارت، مورخین اختلاف نظر دارند و از ۲۴ تا ۲۶ جمادی الاول را ذکر کرده اند و ما به قرائنی تاریخ فوق را از خاطرات اعظام قدسی انتخاب کردیم.

۲- ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج ۱، تهران ، امیرکبیر،۱۳۶۳.ص ۴۳۳

۳- دولت آبادی ، یحیی ، حیات یحیی ، ج ۲، بی جا، عطار و فردوسی ، ۱۳۷۱.ص ۷۲

۴- محمد ترکمان، مکتوبات، اعلامیه ها… و چند گزارش پیرامون نقش شیخ شهید فضل الله نوری در مشروطیت، ج ۲، چاپ رسا، ۱۳۶۳، ص ۳۲۲

۵- صفایی ، ابراهیم (گردآوری )،اسناد مشروطه دوران قاجار، بی جا، بابک ، ۱۳۵۵. ص ۷۸

۶- اعظام قدسی ، حسن ، کتاب خاطرات من ، ج ۱، بی جا، چاپخانه حیدری ، ۱۳۴۲، ص ۱۵۵

۷- زرگری نژاد، غلامحسین ، رسائل مشروطیت ، (گردآوری )، تهران، کویر، ۱۳۷۴.، ص ۱۶۰

۸- آقای اعظام قدسی از قول پدرش نقل می کند: من و جمعی از علما و طلاب در حوزه درس منزل حاج شیخ فضل الله بودیم که یک نفر از سفارت روس وارد شد و با حاج شیخ مذاکره و او را دعوت به سفارتخانه کرد. حاج شیخ جواب داد مسلمان نباید پناهنده کفر شود و بعد از آن شخص اظهار کرد که اگر حاضر نمی شوید، بیرق را بالای سر در خانه نصب نمایید ]و بیرق را نشان داد…[ حاج شیخ جواب داد که اسلام زیر بیرق کفر نخواهد رفت. گفت: خطر جانی دارد. شیخ گفت: زهی شرافت و آرزومند. (حسن اعظام قدسی، پیشین، ص ۲۵۴)

۹- ملک زاده ، مهدی ، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران ، ج ۱ـ۳ و ج ۶ـ۷، بی جا، علمی ، ۱۳۷۳. ص ۱۳۳۵

۱۰- رائین ، اسماعیل ، انجمن های سری و انقلاب مشروطه ، تهران ، جاویدان ، ۱۳۵۵، ص ۱۱۰

* رئیس مرکز اسناد انقلاب اسلامی و عضو موسس جبهه پایداری انقلاب اسلامی