در نشست با اساتید دانشگاه های قم صورت گرفت؛ پاسخ آیت الله مصباح به سئوالات مربوط به “علم دینی”

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی جبهه پایداری انقلاب اسلامی به نقل از پایگاه اطلاع رسانی آثار علامه مصباح یزدی، آیت الله مصباح یزدی در چهارمین نشست از سلسله نشست های علم دینی به سؤالات اساتید در خصوص علم دینی پاسخ داد. رئیس مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) گفت: با روشن شدن معنای علم و دین و نسبت بین آنها بسیاری از سؤالات و ابهام ها از ذهن برطرف می شود. آیت الله مصباح یزدی در پاسخ به این سوال که ” علم به معنای کشف واقعیت تا چه حد امکان دارد؟ “، اظهار داشت: محوری ترین مسأله در معرفت شناسی همین مسأله است که اولا آیا معرفت حقیقی امکان دارد و اگر امکان دارد راه های آن کدام است؟ که در پاسخ باید گفت البته امکان دارد اما کشف مراتبی دارد: گاهی به صورت علم حضوری است که عین واقع بوده و عدم مطابقت آن با واقعیت بی معناست و گاهی هم به صورت علم حصولی است. وی با اشاره به اینکه در میان علوم حصولی مطابقت بدیهیات اولیه با واقع مشخص است، ادامه داد: هر حقیقتی با واسطه کمتری به بدیهیات اولیه برسد، فهم مطابقت آن با واقع ساده تر و احتمال خطا در کشف این مطابقت کمتر است و هرچه واسطه ها بیشتر باشد، فهم واقع دشوارتر و احتمال خطا در آن کشف بیشتر است؛ مانند مسائل ریاضی که نتیجه آن قطعی است اما گاهی ممکن است حسابگر اشتباه کند، لکن این حقیقت دلیل بر اشتباه بودن ریاضیات نیست و هرچه مسأله ریاضی ساده تر باشد احتمال خطا کمتر است و هرچه پیچیده تر و طولانی تر باشد احتمال خطا در آن بیشتر می شود. مصباح یزدی در پاسخ به این سوال که ” علم کاشف از واقع در چه صورتی به صفت ” دینی” متصف می شود؟ ” گفت: گاهی مراد از دین همان عقائد، احکام و اخلاق است که در این صورت هر علمی محتوایش از این موارد باشد دینی است مانند علم فقه، و گاهی نیز علمی از آن جهت که مقدمه برای این علوم است، علم دینی محسوب می شود مانند علم صرف و نحو که شناخت آنها در جهت فهم احادیث و قرآن مؤثر است، لذا پاسخ دادن به این سؤال بستگی دارد که دینی بودن را چگونه معنا کنیم؛ در عین حال حداقل به این دو اعتبار می توان گفت علم دینی به معنای کاشف از واقع دینی است. وی در پاسخ به سؤال سوم در خصوص اینکه ” آیا سطحی از معرفت وجود دارد که نسبتش به کافر و مسلمان یکی باشد؟ “، گفت: در این سؤال، وجود سطوحی از علوم که ویژه مسلمانان است مفروض گرفته شده است اما باز هم باید دید مراد از نسبت چیست؟ اگر مراد معرفتی باشد که انسان ها بتوانند بیاموزند و استفاده کنند، مسلما مسلمان و کافر در آن یکسانند زیرا می توانند از استاد یاد بگیرند و یا در آزمایشگاه تجربه کنند و لذا برای کسب معرفت و شناخت به مسائل در علم حصولی( حتی در مسائل دینی) مسلمان بودن شرط نیست. مصباح یزدی ادامه داد: البته می توان سطحی از معرفت را در خصوص ارتباط انسان مسلمان با اسلام در نظر گرفت که در خصوص کافر این سطح وجود ندارد. عضو خبرگان رهبری در پاسخ به سؤال چهارم مبنی بر این که ” اگر دین در تمام عرصه های زندگی حضور دارد، چرا برخی عرصه ها بی ربط به دین تلقی می شوند؟ ” اظهار داشت: باید دقت کرد که منظور از حضور داشتن دین در تمام ابعاد زندگی چیست؟ چرا که همین مسأله سبب مغالطاتی می شود که در گذشته بین روشنفکران نیز مطرح می شد و آن این که می گفتند: دین در اکثر مسائل از آشپزی گرفته تا ساختمان سازی و ساخت هواپیما هرگز نمی تواند پاسخگو باشد لذا باید تنها در جایی به دین رجوع شود که عقل، علم و هنر راه ندارد و به این صورت دین حداقلی را مطرح می کردند. وی با اشاره به این که حضور دین در همه ابعاد زندگی به این معنا نیست که در شیوه تحقق پدیده ها اظهار نظر کرده باشد، ادامه داد: دین از لحاظ ارزشی در همه ابعاد حضور دارد و ناظر به جنبه ارزشی در همه عرصه های زندگی انسان است؛ به عنوان نمونه دین نمی گوید چگونه و از چه موادی برای آشپزی، ساختمان سازی و ساخت هواپیما استفاده شود اما بیان می کند که این مواد نباید حرام باشد، نباید سبب آزار همسایگان شود و امثال این مواردی که به جنبه ارزشی آن ها مرتبط است. آیت الله مصباح یزدی افزود: هرچند اگر دین در خصوص یک مطلب علمی از روی تفضل اظهار نظر کرد قطعا صحیح است اما در جهت هدایت انسان ها و توجه دادن آنها به نعمت های الهی است. به عنوان نمونه وقتی خداوند می فرماید شفا در عسل قرار داده شده است، قطعا صحیح بوده و عسل دارای مزایای زیادی است اما شارع فقط قصد بیان یک مطلب علمی را نداشته و هدف اصلی هدایت بشر بوده است. وی در پاسخ به سوال پنجم مبنی بر این که ” اگر عقل حجت باطنی است، فرآورده های آن از جمله علم، چه قدر دینی است؟ ” با بیان این مقدمه که این سؤال به روایتی اشاره دارد که پیامبران را حجت ظاهری و عقل را حجت باطنی معرفی می کند، گفت: وقتی شارع پیامبر را به عنوان حجت معرفی می کند، یعنی با بودن وی برای نپیمودن راه صحیح از سوی افراد عذری پذیرفته نیست و همین مسأله در مورد عقل هم جریان دارد بدین معنا که وقتی عقل درک کرد که عدل خوب است و ظلم بد است، حجت بر فرد تمام شده و اگر ظلم کند بازخواست می شود و معذور نخواهد بود و این روایت در واقع در خصوص حجت بودن عقل و در نتیجه عدم معذوریت فرد با وجود عقل، بیان شده است؛ اما به این معنا نیست که عقل می تواند همه جا دخالت کند یا هرچه عقل درک کرد قطعا همان دین است. آیت الله مصباح یزدی در پاسخ به سؤال ششم مبنی بر این که ” اگر اراده خدا این باشد که انسان از طریق عقل و علم برخی مسائل را تشخیص دهد، چرا کشف از مسائل دینی محسوب نمی شود؟” گفت: مفروض این سؤال این است که معنای دینی بودن علم، کاشف بودن آن از اراده الهی است اما باید توجه داشت که خداوند متعال دارای دو اراده تکوینی و تشریعی است که اراده تکوینی او شامل هرچیزی است که با اسباب در عالم حاصل می شود و طبق این اراده هر آنچه که خدا در خصوص انسان خواسته است قطعا محقق می شود؛ اما اراده تشریعی اراده ای است که بر اساس آن احکام شکل می گیرد و “دین” کاشف از اراده تشریعی است. وی افزود: عقل در کنار دیگر منابع مانند قرآن و سنت می تواند کاشف از اراده تشریعی خداوند باشد که این نوع کشفیات که توسط عقل عملی حاصل می شود در حوزه دین قرار می گیرد اما عقل نظری بسیاری از موارد دیگر در علم، صنعت و غیره را نیز درک می کند که کاشف از اراده تکوینی خداست و ربطی به دین ندارد. آیت الله مصباح یزدی در پاسخ به سؤال هفتم که ” آیا با انگیزه های مختلف دینی و غیردینی می توان کار علمی واقعی انجام داد و به نتیجه رسید؟”،اظهار داشت: گاه برای کاری واحد با ابزاری واحد، انگیزه های مختلفی می تواند وجود داشته باشد و حالت همه آنها نیز ممکن است در ظاهر یکی باشد و حتی در امور دینی مانند نماز نیز می توان فرض کرد که به چند انگیزه انجام شود، مثلا فردی با انگیزه خودنمایی و ریا نماز را خوانده و دیگری با قصد و انگیزه قرب به خداوند می خواند، یعنی هر دو یک عمل را با انگیزه های متفاوت انجام داده اند و همین امر در کار علمی هم ممکن است. وی در خصوص سؤال هشتم که ” آیا هر سؤال واحد، یک جواب واحد دارد؟ ” افزود: این سؤال در واقع یکی از مسائل معرفت شناسی است و باید دقت کرد که مراد از جواب چیست؟ گاهی چند جواب برای یک سؤال در نظر گرفته می شود که همه جواب ها بازگشت به هم دارند و یا می توانند باهم سازگار باشند که در این صورت منعی ندارد؛ مثلا اگر سؤال شود مجموع چه اعدادی ۹ می شود هم می توان گفت مجموع ۴ و ۵ و هم می توان گفت ۳ و۶؛ اما اگر مراد از جواب، جواب های متنافی و متناقض باشد چنین چیزی امکان ندارد. وی ادامه داد: برخی نیز باطرح پلورالیزم برای سؤال های دینی جواب های متعددی در نظر می گیرند که تصور می کنند همه آنها می تواند درست باشد؛ در نتیجه هم اسلام، هم مسیحیت و هم بت پرستی صحیح بوده و انسان را به قرب به خدا می رساند در حالی که چنین چیزی ممکن نیست، چرا که جواب ها با یکدیگر متناقض اند و مثلا کسی که اسلام و اعتقاد به خدای واحد را پذیرفت، مسیحیت و اعتقاد به تثلیث را نفی می کند و لذا نمی تواند هم اسلام درست باشد و هم مسیحیت. آیت الله مصباح یزدی خاطر نشان کرد: این گونه مسامحه در اعتقاد ممکن نیست اما در مقام عمل و ارتباط با دیگران، احکام اسلام به اندازه کافی سهل و آسان هست که مشکلی ایجاد نکند و مثلا مسلمانان به خوبی در کنار مسیحیان زندگی می کنند. مصباح یزدی در پاسخ به سؤال نهم مبنی بر این که ” آیا خارج کردن خیلی از معارف و احکام عقلی از دینی بودن، تأیید اتهام صرفا اخروی بودن دین نیست؟” گفت: در تعیین قلمرو دین بین صاحب نظران اختلاف است: یک نظر که از غرب سرچشمه می گیرد این است که دین مربوط به رابطه انسان با خدا و آخرت است و به امور دنیایی انسان ربطی ندارد و در واقع به نوعی دین حداقلی را مطرح می کند. این استاد فلسفه اسلامی افزود: این عده معتقدند انسان نیاز دارد که به یک نیروی فوق بشری اعتقاد داشته باشد تا او را از اضطراب، هراس ها و افسردگی ها برهاند. وی با اشاره به نظر دیگر در خصوص حضور دین در همه عرصه های زندگی بشر ادامه داد: لذا سؤال کننده فوق گمان کرده است خارج کردن خیلی از احکام عقلی و مسائل علمی از بحث الهیات، تأیید نظر اول یعنی دین حداقلی و سکولاریسم است اما باید توجه داشت که جدا کردن برخی بحث ها از الهیات ربطی به دین حداقلی و تأیید این نظریه ندارد چرا که همانگونه که گفته شد قلمرو دین همه ابعاد زندگی بشر را از جهت سعادت و شقاوت در بر می گیرد یعنی ناظر به جنبه ارزشی پدیده ها و نه شیوه تحقق پدیده ها است. وی افزود: این نظر با سکولاریسم بسیار فرق دارد چرا که سکولاریسم دین را از همه ابعاد زندگی خارج می کند و آن را فقط در برخی از جنبه های فردی روا می دارد در حالی که براساس نظر ما، دین در همه عرصه های زندگی بشر از عبادات فردی گرفته تا سیاست جریان خواهد داشت لذا دین در همه علوم جریان دارد اما به جای علم نمی نشیند.