گزارشی از حزب مطلوبِ حضرت آیت الله خامنه ای؛ «این گونه» باید کار حزبی کرد!

نزدیک به ۲۸ سال از اعلام تعطیلی حزب جمهوری اسلامی می گذرد.[۱] حزبی که شاید بتوان گفت تنها تجربه ی جدی یک حزب سراسری در دوران پس از پیروزی انقلاب است. پیش از آن «حزب توده ی ایران»، شاخص ترین تجربه ی حزبی ایرانیان بود که به دلایلی[۲]، جایگاهی «دیرپا» و «گسترده» در فضای سیاسی و اجتماعی کشور از خود برجای گذاشت. پس از تعطیلی حزب جمهوری اسلامی هم به تناسبِ رقابت های سیاسی و اختلاف نظرهای جناحی، برخی احزاب ریز و درشت -به ویژه با اهداف انتخاباتی- در کشور تأسیس شده اند. با نگاهی اجمالی به فلسفه ی تأسیس و عملکرد این احزاب به نظر می رسد که هیچ یک نتوانسته اند مبانی و چارچوب شکل گیری یک حزب قدرتمند، انقلابی و یاریگر مردم و انقلاب را پایه ریزی کنند. بنابراین، این دغدغه قابل طرح است که تحزب به آن معنایی که رهبر انقلاب در کارنامه ی عمل سیاسی ۵۰ ساله ی خود تجربه کرده و یا تبیین کرده اند، تاکنون شکل نگرفته است و بهترین پاسخ برای این دغدغه، طرح این پرسش است که اساساً این نوع کار حزبی، چه خصوصیات و بایدها و نبایدهایی دارد؟ حضرت آیت الله خامنه ای نقش مهمی در حزب جمهوری داشتند. از همان ابتدا جزو مؤسسان حزب قرار گرفتند و پس از تأسیس، تا پیش از شهادت آیت الله بهشتی که نخستین دبیرکل حزب بود، ایشان به عنوان معاونت امور تبلیغاتی، فرهنگی و سخنگوی حزب فعالیت می کردند. پس از واقعه ی هفتم تیر، ایشان به عنوان دبیرکلی حزب انتخاب شدند و تا پایان عمر حزب در این سمت باقی ماندند. از سوی دیگر هم در بُعد تئوریک، دیدگاه های ایشان در کنار دیدگاه های افراد شاخص دیگر حزب، راهنمای فکر و عمل اعضا بود که گاه در قالب جزوه ها و گاه هم سخنرانی در اختیار مخاطبان قرار می گرفت. * حزب؛ آری اما با یک قرائت ویژه مقوله ی تحزب یکی از دغدغه های همیشگی رهبر انقلاب بوده است.[۳] در یک تقسیم بندی نانوشته، ایشان در سِلک علمایی قرار می گیرند که تفکر حزبی را -البته با قرائتی که در ادامه خواهد آمد- قابل جمع با آرای امام خمینی (رحمهالله علیه) و مجموعه مبانی انقلاب می دانند. جدای از اینکه این تفکر، وجود احزاب گوناگون در فضای سیاسی کشور را براساس موازین قانون اساسی و در چارچوب آن به رسمیت می شناسد[۴]، حضرت آیت الله خامنه ای، دیدگاه حزبی ویژه ای هم برای سازمان دهی نیروهای انقلابی برای فعالیت در عرصه های گوناگون کشور دارند؛ دیدگاهی که براساس آن، حزب «عبارت است از یک تشکیلاتی که نقش راهنمائی و هدایت آحاد مردم را به سمت یک آرمان هائی ایفاء می کند.»[۵] چنین تعبیری از حزب همان چیزی است که بنیاد حزب جمهوری بر آن پایه شکل گرفت اما آفات بعدی که گریبان گیر این مجموعه شد آن را عملاً از یک مجموعه ی اثرگذار به کانونی برای جنجال ها و اختلاف ها تبدیل کرد. با این حال، حضرت آیت الله خامنه ای در سراسر دوران پس از تعطیلی حزب، همچنان کار حزبی را یکی از ضرورت ها می دانند؛ به ویژه نیروهایی که دل در گرو اهداف انقلاب دارند برای تحقق این اهداف قطعاً باید به کوشش های صحیح حزبی روی بیاورند.[۶] * سلب و ایجاب حزب پایان ناخوشِ حزب جمهوری، هیچ گاه در منظومه ی فکری رهبر انقلاب تغییری ایجاد نکرد و همچنان در این باره صحبت کردند. از این رو، ایشان با حفظ تأکید بر ضرورت کار حزبی، در سخنانی که طی سال های بعد فرمودند، از یک سو آفات کار حزبی در ایران و جهان را به عنوان یک «تجربه ی سلبی»، و از سوی دیگر ویژگی های کار حزبی مطلوب را به عنوان یک «الگوی ایجابی» مطرح کردند. سخنانی که تاکنون برای بخش نخست آن نمونه های زیادی را می شناسیم اما برای بخش دوم آن هنوز سعی بلیغ و پردامنه ای نشده است.[۷] ۱) تجربه ای که نباید تکرار شود احزابی که در دنیا و اغلب فعالیت های حزبی در ایران تجربه شده اند، عمدتاً با هدف قدرت یابی تشکیل شدند. این مسئله، مبتنی است بر توصیه و تحلیل علم سیاست و جامعه شناسی سیاسی مدرن از مقوله ی حزب؛ بر این اساس حزب، نهادی است که با هدف «کسب قدرت» تشکیل شده و همه ی فعالیت های یک حزب برای تحقق این هدف تنظیم می شود. از نظر آیت الله خامنه ای، «احزاب کنونی غربی به معنای باشگاه هائی برای کسب قدرت است؛ اصلاً حزب یعنی مجموعه ای برای کسب قدرت» و در این راستا تمامی ابزارها و فعالیت ها تمهیدی برای کسب قدرت است؛ از عضوگیری و تشکیل جلسات عادی حزبی و تبلیغی تا «پُررویی، پشت هم اندازی، پولداری، داشتن پشتوانه های صهیونیستی، خوش قیافه و خوش تیپ و خوش صحبت بودن و احیاناً یک همسر فعّال و جذاب داشتن.»[۸] نتیجه ی چنین رویکردی به حزب این است که «مردم یا گروه هایی از مردم را به این طرف و آن طرف بکشانند و مرتّب دعوا و اختلاف راه بیندازند و برای این که بی کار نمانند، یک مسئله ی کوچک را بزرگ کنند؛ یک چیز کم اهمیت را پُر اهمیت جلوه دهند و روزها و هفته ها درباره اش بحث و تحلیل کنند؛ براساس آن، دوست و دشمن معیّن کنند؛ فلان کس، فلان طرفی است، پس دشمن است؛ فلان کس، فلان طرفی است، پس دوست است.»[۹] حضرت آیت الله خامنه ای صریحاً چنین رویکردی را سودمند نمی دانند: «بنده اینها را تحزّب نمی دانم. اینها روش های غلط سیاسی است که در دنیا هم رایج است.»[۱۰] با این حال همین وضعیت در تجربه ی حزبی پس از حزب جمهوری هم در ایران رخ داد: «دل ما خوش بوده است که در ایران این چیزها رایج نباشد؛ اما متأسفانه بعضی کسان به این چیزها دلبستگی دارند.»[۱۱] ۲) الگویی که باید دنبال شود چنین شرایطی سبب شده است که هنوز، و پس از گذشت چندین سال از تجربه ی حزب جمهوری، همچنان خلأ وجود یک حزب صحیح انقلابی و مردمی احساس شود. این خلأ به ویژه هنگام انتخابات ها خود را نشان می دهد که همین انتخابات محور بودن احزاب آفتی است که تفکر حزبی ما را به خود دچار کرده است. در تلقی ایجابی حضرت آیت الله خامنه ای، حزب مطلوب، این گونه به وجود می آید که «مجموعه ای از صاحبان فکر سیاسی یا اعتقادی و یا ایمانی می نشینند و تشکّلی درست میکنند و میان خودشان و آحاد مردم کانال کشی میکنند و مردمی را با خودشان همراه می کنند، تا فکر خود را به آنها برسانند.»[۱۲] به این ترتیب، «کانونهای حزبی تشکیل میشود، هسته های حزبی تشکیل میشود، سلّولهای حزبی تشکیل میشود و اینها در این مرکز مینشینند و افکاری را که خودشان به آن اعتقاد دارند و پای آن ایستاده اند -چه فکر سیاسی، چه فکر غیرسیاسی، چه فکر دینی، چه فکر غیردینی- در این کانالها میریزند و این افکار به تک تک افراد میرسد و آن مردمی که اینها را قبول میکنند، با اینها پیوند پیدا میکنند.»[۱۳] بنابراین، این الگو، فراتر از رقابت های انتخاباتی می رود و نه تنها محدود به فعالیت های حزبی سیاسی نیست، بلکه می توان آن را به عنوان الگویی برای فعالیت در عرصه های مختلف دیگر هم که نیازمند کانال کشی میان نخبگان و مردم است به کار برد.[۱۴] چنین الگویی به بهترین شکل خلأ ارتباطی میان مردم و حاکمان را کاهش می دهد و در عرصه های گوناگونی کمک می کند که همسویی و هم افزایی برای تحقق اهداف انقلاب میسر شود. بدیهی است که نتیجه ی قهری و تبعی چنین فعالیت و ارتباطی این است که تصاحب کرسی های قدرت هم ممکن می شود: «در تحزّب بایستی کسب قدرت مورد نظر نباشد. اگرچه کسب قدرت برای یک حزبِ موفّق یک امر قهری است.»[۱۵] چرا که چنین ساختار حزبی ای، به علاوه وجود افراد «با فکرتر و زبده تر و خوش فکرتر»[۱۶] نسبت به دیگر احزاب، نظر افراد بیشتری از مردم را با خود همراه خواهد کرد و در نتیجه «وقتی انتخاباتی پیش آمد، تا از طرف مرکزیت این حزب چیزی گفته شد، آن مردم از روی اعتقاد خودشان بر طبق آن عمل میکنند.»[۱۷] * همچنان بر همان عقیده؛ مرد راه کیست؟ دیدگاه حزبی، و تشکیلاتی رهبر انقلاب همچنان بر همین تعریف استوار است. از این رو افرادی که مشتاق به تحقق اهداف انقلاب و خدمت به مردم می باشند، الگوی مناسبی برای کار تشکیلاتی و حزبی در اختیار دارند. برای کسانی که دیدگاه رهبرانقلاب در این زمینه را دنبال می کنند هنوز هم چنین الگویی مفید و ضروری است. الگویی که براساس آن «یک حزب عبارت است از کانال کشی برای هدایت های فکری؛ حالا چه فکری به معنای سیاسی، چه فکری به معنای دینی و عقیدتی.»[۱۸] و «اگرچنانچه کسانی این کار را بکنند، خوب است. قصد عبارت از این نیست که قدرت را در دست بگیرند؛ میخواهند جامعه را به یک سطحی از معرفت، به یک سطحی از دانائی سیاسی و عقیدتی برسانند؛ این چیز خوبی است. البته کسانی که یک چنین توانائی ای داشته باشند، به طور طبیعی در مسابقات قدرت، در انتخابات قدرت هم آنها صاحب رأی خواهند شد، آنها برنده خواهند شد؛ لیکن این هدفشان نیست. این یک جور حزب است؛ این مورد تأیید است. میدان باز است؛ هر کس میخواهد بکند، بکند.»[۱۹] منابع: ۱. یکی از اسناد مهم درباره ی علل تعطیلی حزب، نامه ی حضرت آیت الله خامنه ای و دیگر مسئولین حزب به امام خمینی (رحمهالله علیه) در تاریخ ۱۱ خرداد ۱۳۶۶ است که در آن ضمن تبیین این علل، خواستار موافقت امام برای تعطیلی حزب شده اند. نگاه کنید به صحیفه ی نور، ج۲۰، ص۲۷۵ و ۲۷۶ ۲. «به نظر من، دیرپایی حزب توده در کشور ما و گسترش تشکیلاتش که خیلی وسیع و بدون سروصدا بود، دو عامل داشت: یکی همان مسئله ی سازماندهی بود، که آنها یک استاندارد جهانی داشتند. همه جا آن سازماندهی از پیش آماده شده، بدون هیچ زحمتی داده می شد و پیاده می شد. یکی هم ادبیات قوی آنها بود.» بیانات در دیدار با اعضای مجمع نویسندگان مسلمان، ۱۳۷۱/۴/۱۴ ۳. «به طور اجمال بگویم ما با تحزّب مطلقاً مخالف نیستیم. این که خیال کنند ما با حزب و تحزّب مخالفیم، نه، اینطور نیست.» بیانات در دیدار دانشجویان کرمانشاه، ۱۳۹۰/۷/۲۴ ۴. «حالا این که ما با احزاب مخالف و موافق چگونه رفتار کنیم؛ آزاد باشند، نباشند؛ اینها بحث های دیگری است که عرض کردم مرجعش قانون است.» بیانات در جلسه ی پرسش و پاسخ با مدیران مسئول و سردبیران نشریات دانشجویی، ۱۳۷۷/۱۲/۰۴ ۵. بیانات در دیدار دانشجویان کرمانشاه، ۱۳۹۰/۷/۲۴ ۶. « جامعه ی ما، یک جامعه ی بی حزب است. البته از جهاتی حُسن است؛ ولی عیب هم دارد. وجود حزب در یک جامعه، باعث می شود که خلأهای ذهنی عده یی از مردم پُر شود.» بیانات در دیدار با مدیران و مسؤولان بخش های خبری صدا و سیما، ۱۳۶۹/۱۲/۲۱ ۷. «بعد از «حزب جمهوری اسلامی» -که ما تعطیلش کردیم- دیگر چنین چیزی را به این شکل من سراغ ندارم.» بیانات در جلسه ی پرسش و پاسخ با مدیران مسئول و سردبیران نشریات دانشجویی، ۱۳۷۷/۱۲/۴ ۸. بیانات در جلسه ی پرسش و پاسخ با مدیران مسئول و سردبیران نشریات دانشجویی، ۱۳۷۷/۱۲/۴ ۹. بیانات در دیدار جوانان استان اصفهان، ۱۳۸۰/۸/۱۲ ۱۰. همان ۱۱. همان ۱۲. بیانات بیانات در جلسه پرسش و پاسخ مدیران مسئول و سردبیران نشریات دانشجویی، ۱۳۷۷/۱۲/۰۴ ۱۳. همان ۱۴. چنانچه که رهبرانقلاب در دیدار با اعضای صداوسیما -که یک حزب نیست- همین الگو را مطرح می کنند: «در حقیقت، حزب یک کانال کشی برای رساندن خوراک فکری لازم به ذهن های عده یی از مردم است که در حزبند. ما این را در جامعه مان نداریم؛ یک خلأ است. این خلأ را شما باید پُر کنید. نه این که شما حزب درست کنید؛ حزب همین است. ما حزبی به نام تلویزیون و رادیو داریم که در هر خانه یی هم شعبه یی دارد. سعی کنید خوراک فکری سیاسی مردم را در هر هفته، بلکه در هر روز، به همین منظور و با همین توجه که عده یی را می خواهید از لحاظ سیاسی تجهیز و توجیه کنید، بدهید یا برسانید.» بیانات در دیدار مسئولان بخش های خبری صداوسیما ، ۱۳۶۹/۱۲/۲۱ ۱۵. بیانات در جلسه پرسش و پاسخ مدیران مسئول و سردبیران نشریات دانشجویی، ۱۳۷۷/۱۲/۴ ۱۶. همان ۱۷. همان ۱۸. بیانات در دیدار دانشجویان کرمانشاه، ۱۳۹۰/۰۷/۲۴ ۱۹. همان