موشکافی برخی تعهدات ایران در وین

دکتر فواد ایزدی* _ دکتر ابوذر گوهری مقدم**: پس از سال های طولانی مذاکره و فراز و نشیب های مختلف، درنهایت جمهوری اسلامی ایران توانست به متنی مشترک پیرامون برنامه هسته ای خود، تحت عنوان برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) دست یابد. حصول این توافق مسلماً ناشی از تجربیات سال های متمادی نظام در مورد برنامه هسته ای، مقاومت مردم، اجماع داخلی نخبگان و تلاش های تیم مذاکره کننده هسته ای کشور بوده است. سند برجام همانند همه اسناد و توافقات بین الملی از ابعاد مختلف قابل بررسی و تحلیل است. آنچه در گزارش حاضر موردبررسی قرارگرفته است اهم نکات توافق هسته ای (برجام) و ذکر نقاط قوت و ضعف این توافق و نیز بیان مطالبی در مورد اجرای این برنامه جامع است. ۱- در پیوست چهارم توافق و در ماده ششمِ بخش کمیسیون مشترک، جمهوری اسلامی رسماً پذیرفته است که دستورالعمل INFCIRC/254 را اجرا خواهد کرد. این دستورالعمل، شامل محدودیت های صادراتی و فهرست اقلامی است که توسط باشگاه تولیدکننده صنعت هسته ای (nuclear supply group) تهیه شده است- عمدتاً این موارد فراتر از مفاد NPT پروتکل الحاقی است. بر این اساس فهرستی طولانی و مفصل شامل مواد، تجهیزات و فنّاوری ها برای کنترل صادرات به کشورهای مختلف تهیه شده است. بر اساس برجام، ایران توافق کرده است که زیر چتر نظارت کنترل صادرات گروه NSG قرار گیرد و واردات و صادرات کلیه مواد، تجهیزات و تکنولوژی هایی که در لیست کنترلی این گروه آمده است باید کنترل شود. بر این اساس ایران موظف است واردات هر یک از این اقلام را گزارش کنند تا اطمینان حاصل شود که برای اهداف هسته ای به کار نرفته است. این امر باعث می شود آژانس به بهانه کاربرد دوگانه این اقلام بتواند همواره ادعاها و اتهامات جدیدی علیه ایران مطرح کند. * نکته قابل ملاحظه آن است که بر اساس پذیرش دستورالعمل INFCIRC/254 ،تمام اطلاعات فروشنده این اقلام شامل آدرس، تلفن، ایمیل، و نیز واردکننده و کاربر نهایی، باید گزارش شود و فراتر از آن کشور صادرکننده باید کاربر نهایی را شناسایی کرده و راستی آزمایی کند. کل این فرایند باید قبل از صادرات طی شود. * تاکنون ایران موظف بوده است مواد و تجهیزات مربوط به صنعت هسته ای را به آژانس گزارش کند ازاین پس، بر اساس برجام، ایران مجبور است دسترسی به تمام اماکنی که مواد موردنظر باشگاه NSG به آن واردشده است را نیز فراهم نماید. قابل ذکر است این اقلام در کل صنایع کشور کاربرد دارند. موادی نظیر دوربین های سرعت بالا، نرم افزارها و سخت افزارهای صنعتی، پمپ های تخلیه، انواع فلزاتی نظیر آلومینیوم، فولاد علاوه بر صنایع عادی، در صنایع نظامی نیز کاربرد داشته و طبعاً دسترسی به اماکن نظامی نیز باید میسر شود. مسئله تحریم ها ۲- مطابق ماده ۱۴ مقدمه برجام، تمامی هفت قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل درباره برنامه هسته ای ایران لغو و قطع نامه جدیدی وضع خواهد شد. * متأسفانه علیرغم تعهد به لغو تحریم های مرتبط به برنامه هسته ای، برخی از تحریم های نظامی که قاعدتاً باید بر این اساس لغو می شد، لغو نشده است. تنها اجرای تحریمهای سازمان ملل که مربوط به موارد مجاز درنظرگرفته در برجام است، لغو شده است. به عبارت بهتر حتی تمامی تحریمهای هسته ای شورای امنیت نیز لغو نگردیده و در پیش نویس قطعنامه شورای امنیت بارها به مفاد قطعنامه های به ظاهر لغو شده نیز ارجاع شده است. * مسئله دیگر انست که تاکنون جمهوری اسلامی این قطعنامه ها را نامشروع می دانست و از اجرای آن خودداری می کرد ازاین پس مجبور به انجام مفاد این قطعنامه هاست چراکه در صورت عدم تمکین برخلاف برجام عمل کرده است. * محدودیت خریدوفروش تسلیحاتی به مدت ۵ سال و محدودیت موشک های بالستیک که قابلیت حمل کلاهک هسته ای را دارند تا هشت سال وجود دارد. ۳- بر اساس ماده ۱۹ برجام، بعد از انجام تعهدات ایران و راستی آزمایی آژانس اجرای تحریم های اتحادیه اروپا متوقف خواهد شد (این به معنی تعلیق این تحریمها است و نه لغو آنها). اتحادیه اروپا بر اساس برجام آیین نامه های اجرایی تحریم ها را لغو ولی اصل قوانین تحریمی خود را حفظ خواهد کرد. از چهار مورد تحریمی اروپا، سه مورد هسته ای و یک مورد غیرهسته ای (حقوق بشری) است؛ لذا برخی تحریم های اتحادیه اروپا هیچگاه لغو نخواهد شد. نکته مهم انست که برخی از تحریم های اروپا پس از هشت سال لغو خواهد شد و این تحریمها پس از راستی آزمایی آژانس تعلیق خواهند شد. ۴- شروع تعلیق تحریم ها منوط به گزارش آژانس درباره ابعاد نظامی احتمالی (PMD) ایران نهایتاً تا ۲۳ آذر ۱۳۹۴ می باشد. پس از گزارش آژانس، غرب برخی تحریم ها را تعلیق خواهد کرد. (ماده ۱۹) ۵- بر اساس ماده ۲۱ برجام، تحریم های آمریکا پس از راستی آزمایی آژانس بر اساس درخواست رئیس جمهوری امریکا به کنگره مبنی بر تعلیق تحریم ها، آغاز می شود. درصورتی که رئیس جمهوری امریکا یا کنگره این کشور از این کار استنکاف نماید تحریم ها تعلیق نخواهند شد. ۶- بر اساس ماده ۲۶ برجام، امریکا هیچ تعهد جدی مبنی بر لغو تحریم ها به ایران نداده است و همه مسائل موکول به روابط حقوق داخلی دولت و کنگره این کشور شده است. نهایت اقدام امریکا، تلاش این کشور در جهت اجرای برجام است. در توافق در این راستا آمده است: «ایالات متحده، با حسن نیت، نهایت تلاش خود را برای دوام این برجام و پیشگیری از ایجاد تداخل در تحقق متمتع شدن ایران از لغو تحریم های مشخص شده در پیوست دو به عمل خواهد آورد. دولت ایالات متحده، در چارچوب اختیارات قانونی رئیس جمهور و کنگره، از بازگرداندن یا تحمیل مجدد تحریم های مشخص شده در پیوست ۲ که اعمال آن ها را وفق این برجام متوقف کرده است، خودداری می نماید، فارغ از فرآیند حل وفصل اختلافات پیش بینی شده در این برجام. دولت ایالات متحده، در چارچوب اختیارات قانونی رئیس جمهور و کنگره، از اعمال تحریم های جدید مرتبط با هسته ای خودداری خواهد کرد.» ۷- درصورتی که قانونی برخلاف برجام در ایالات متحده و یا کشورهای اتحادیه اروپا وجود داشته باشد، این قوانین معتبر هستند. به عبارت بهتر قوانین داخلی این کشورها بر برجام غلبه دارد. (ماده ۲۵ برجام) نکات برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) مقدمه و مفاد عمومی ۸- بر اساس ماده ۱ مقدمه برجام، تعهدات طرفین هرچند گام به گام است، اما به شکل همزمان نیست و در اکثر موارد انجام تعهدات ۵+۱ منوط به اقدامات اولیه توسط جمهوری اسلامی است. ۹- بر اساس ماده ۴ مقدمه برجام، بر اساس متن برجام، انجام کامل این توافق باعث اثبات صلح آمیز بودن برنامه هسته ای خواهد شد که این امر ۲۵ سال به طول خواهد انجامید. درواقع در صورت عدم انجام برجام به شکل کامل، صلح آمیز بودن برنامه هسته ای ایران محرز نشده و ایران به عنوان کشور دارای انحراف در برنامه هسته ای معرفی می شود. ۱۰- بر اساس ماده ۱۰ مقدمه برجام، قضاوت موفقیت اجرای برجام با آژانس و درنهایت شورای حکامی است که کشورهای غربی در آن اکثریت داشته و جمهوری اسلامی عضو آن نیست. ۱۱- بر اساس ماده ۴ مقدمه، اجرای برجام به شکل کامل (اجرای محدودیت های درازمدت آن) درنهایت باعث می شود ایران از حق مسلم خود یعنی استفاده صلح آمیز از انرژی اتمی برخوردار شود. (این حق بر اساس ان پی تی برای کشورهای عضو مفروض گرفته شده است؛ درحالی که ایران پس از راستی آزمایی های گسترده و بعد از ربع قرن به این حق خواهد رسید) به عبارت روشن تر حق غنی سازی و استفاده صلح آمیز از انرژی اتمی پس از ۲۵ سال و پس از طی شرایط بسیار محقق خواهد شد. ۱۲- بر اساس ماده ۵ مقدمه توافق، نتیجه انجام تعهدات درنظرگرفته شده برای ایران در برجام، باعث تعلیق یا لغو تحریم هاست و نه حصول به این توافق. به عبارت بهتر تعلیق تحریم ها منوط به انجام تعهدات ایران است. ۱۳- بر اساس ماده ۹ توافق، «کمیسیون مشترک» در نظر گرفته شده در برجام اختیارات گسترده ای داشته و در بسیاری موارد تصمیم گیری درباره برنامه و سرنوشت آن موکول به تصمیم «کمیسیون مشترک» است که هرچند ایران عضو آنست ولی اکثریت اعضا این کمسیون از کشورهای غربی هستند و می توانند منویات خود را تحمیل نمایند. این مسئله می تواند استقلال کشور را در مواردی نقض نماید. ۱۴- بر اساس ماده ۱۰ مقدمه توافق، نتیجه اجرای برجام، باقیماندن پرونده جمهوری اسلامی، در شورای حکام آژانس برای مدت نامعلوم است؛ درحالی که از ابتدا بنای مذاکرات عادی شدن پرونده بود. با اجرای برجام پرونده جمهوری اسلامی برای سال ها در شورای حکام مفتوح خواهد بود چراکه گزارش های آژانس قهراً به این نهادها ارسال می شود و وضعیت نهایی برای این گزارش ها و اقدامات آژانس پیش بینی نشده است. ۱۵- بر اساس ماده ۱۱ مقدمه توافق، در متن توافق ذکرشده است که شرایط برجام، نباید باعث ایجاد رویه برای سایر کشورها و ایجاد محدودیت در شرایط برابر برای آن ها گردد. به عبارت روشن ایران تبدیل به بزرگ ترین استثنای تاریخ آژانس شده است که این امر خود از خطوط قرمز نظام بود. غنی سازی، تحقیق و توسعه غنی سازی، ذخایر ۱۶- بر اساس ماده ۱ توافق، انبار کردن تمام تجهیزات مربوط به غنی سازی شامل پمپ ها، لوله ها و … بر اساس توافق، درحالی که خود سانتریفیوژها انبارشده است، محدودیتی غیرمعمول است. ۱۷- نظارت آژانس بر قطعه سازی مطابق توافق، اقدامی فراپروتکلی است. ۱۸- معیاری برای نظارت آژانس بر مسائل فراپروتکلی وجود ندارد و این امر باعث می شود بازرسان به شکل سلیقه ای عمل نمایند. ۱۹- پروتکل الحاقی NPT هیچ محدودیت زمانی برای برنامه های کشورها در نظر نمی گیرد و تنها برنامه ده ساله کشورها را مطالبه می کند، لذا تمامی محدودیت های زمانی برجام، فراپروتکلی است. ۲۰- بر اساس ماده ۳ توافق، اقدامات تحقیق توسعه کشور نباید باعث انباشت اورانیوم شود. این محدودیت ده ساله است. به عبارت بهتر خروجی تحقیق و توسعه کشور باید مجدداً رقیق یا صادر شده و در حد ۳۰۰ کیلوگرم مجاز قرار گیرد. ۲۱- چرخیدن صرف سانتریفیوژ با توجه به عبور علمی و عملی کشور از این مرحله و دستیابی به فناوری آن، هیچ فایده ای ندارد و تنها تزریق مواد هسته ای برای تست سانتریفیوژها، در این مرحله ارزشمند است که متأسفانه این امر در سایت های غیر از نطنز، ممنوع شده است. ۲۲- بر اساس ماده ۳ توافق، ایران متعهد شده است که غنی سازی به شیوه های غیر از سانتریفیوژ را کاملاً متوقف نموده و به آن مبادرت ننمایند. کل برنامه هسته ای ایران بر اساس غنی سازی سانتریفیوز متمرکز خواهد شد و به عنوان مثال، غنی سازی لیزری ممنوع شده است. ۲۳- بر اساس ماده ۴ توافق، ازاین پس تا هشت سال هیچ سانتریفیوژی در کشور ساخته و نصب نمی شود جز برای جایگزینی سانتیریفیویژهای ازکارافتاده. ۲۴- بر اساس ماده ۴ توافق، ایران تولید دستگاه های سانتریفیوژ پیشرفته را صرفاً برای فعالیت های مشخص شده در برجام صورت خواهد داد. از پایان سال هشتم، ایران آغاز به ساخت تعداد موردتوافقی از دستگاه های سانتریفیوژ IR-6 و IR-8 بدون روتور نموده و تمامی دستگاه های تولیدشده را در نطنز، تا زمانی که بر اساس برنامه بلندمدت ایران موردنیاز واقع شوند، تحت نظارت مستمر آژانس انبار خواهد نمود. نکته مهم انست که سانتریفیوژ بدون روتر عملاً هیچ کارکردی نخواهد داشت. و تعداد این سانتریفیوژها نیز باید موردتوافق اعضای ۵+۱ باشد. سانتریفیوژ بدون روتور مانند خودرو بدون موتور است. ۲۵- بر اساس ماده ۵ توافق، تأسیسات فردو به یک مرکز هسته ای، فیزیک و فن آوری تبدیل خواهد شد. ۲۶- بر اساس ماده ۶ توافق، ۱۰۴۴ ماشین IR-1 در قالب شش آبشار در یک بخش در تأسیسات فردو باقی خواهد ماند. دو عدد از این آبشارها به همراه زیرساخت های مربوطه بدون اورانیوم به چرخش ادامه خواهد داد. چهار آبشار دیگر به همراه کلیه زیرساخت های مربوطه به صورت ساکن باقی خواهند ماند. کلیه سانتریفیوژهای دیگر و زیرساخت های مرتبط با غنی سازی جمع آوری و تحت نظارت مستمر آژانس انبار خواهد شد. نکته مهم انست که چرخش سانتریفیوژها بدون غنی سازی هیچ ارزش فنی ندارد اگر این چرخش باهدف تحقیق و توسعه باشد نیز در توافق منع شده است؛ که خود این مسئله جای سؤال دارد. ۲۷- از میزان ۳۰۰ کیلوگرم اورانیوم موردنظر بر اساس توافق، حدود ۲۰۰ کیلوگرم درون دستگاه ها و سانتریفیوژها به صورت ته نشین وجود دارد که این مقدار نیز طبق رویه آژانس همواره محاسبه می شود. به عبارت بهتر در عمل ایران تنها می تواند در عمل ۱۰۰ کیلوگرم اورانیوم ۳.۶۷ درصد داشته باشد. ۲۸- بر اساس ماده ۷ توافق، بر اساس توافق سوخت موردنیاز راکتور تحقیقاتی تهران نیز پس از اتمام سوخت فعلی باید از خارج خریداری شود و ایران حق تولید سوخت این راکتور را نیز نخواهد داشت. ۲۹- بر اساس ماده ۸ توافق، بر اساس توافق ایران مبادرت به بازطراحی و بازسازی یک راکتور تحقیقاتی آب سنگین مدرنیزه شده در اراک بر اساس طراحی اولیه موردتوافق و در قالب یک همکاری بین المللی که طراحی نهایی آن را نیز تصدیق خواهد کرد نکته مهم آن است که منظور از مدرنیزه کردن راکتور لزوماً پیشرفته شدن آن نیست بلکه تغییر ماهیت آب سنگین این راکتور است. توضیح آنکه مزیت مهم راکتور آب سنگین، استفاده از اورانیوم طبیعی است. جمهوری اسلامی ایران زمانی مبادرت به ساخت راکتور اراک نمود که جامعه بین المللی از فروش اورانیوم به ایران سرباز زده و از سوی دیگر پیشرفت های غنی سازی کشور کند بود؛ لذا به عنوان راهی میانبر اقدام به ساخت این راکتور نمود. بر اساس توافق، بازطراحی راکتور باعث می شود دیگر به اورانیوم طبیعی نیاز نداشته باشد و برای فعالیت عملاً نیازمند اورانیوم غنی شده است. این امر در عمل، فلسفه تولید و ساخت راکتور اراک را زیر سؤال خواهد برد. ظرفیت این راکتور نیز به نصف تقلیل پیدا خواهد کرد. ۳۰- بر اساس ماده ۸ توافق، سوخت موردنیاز راکتور اراک از خارج تأمین می شود و سوخت مصرفی آن به شکل مادام العمر به خارج منتقل می شود. ۳۱- بر اساس ماده ۹ توافق، جمهوری اسلامی پذیرفته است که به مدت ۱۵ سال راکتور آب سنگین تولید نکند. کلیه اقدامات مرتبط به آب سنگین در کشور به شکل مادام العمر متوقف می شود. آب سنگین موجود نیز باید به بازار بین المللی فروخته شود. به این ترتیب بخش عمده ای از متخصصان این امر که از سرمایه های کشور محسوب می شوند، عملاً کارایی خود را از دست خواهند داد. ۳۲- بر اساس ماده ۱۲ توافق، باز فراوری جمهوری اسلامی جز در مصارف پزشکی برای ۱۵ سال ممنوع شده است. شفاف سازی و اعتمادسازی ۳۳- واژه شفافیت در هیچ یک از اسناد آژانس ذکر نشده است و تمامی مطالبات کشورهای ۵+۱ از ایران در مورد شفاف سازی باعث می شود آژانس و بازرسان آن به شکل سلیقه ای آن را تفسیر و بر آن اساس با ایران رفتار نمایند. ۳۴- ماده ۱۳ توافق، از ایران می خواهد که پروتکل الحاقی را بر اساس ماده (b) 17پروتکل الحاقی، اجرا کند و بعد از هشت سال آن را از تصویب مجلس بگذراند. تعیین زمان برای تصویب پروتکل برخلاف عرف بین المللی اجرای معاهدات است. نکته مهم انست که در زمان اجرای داوطلبانه و موقت، پروتکل باید به شکل کامل اجرا شود. ۳۵- بر اساس ماده ۱۴ توافق، ایران باید مشکلات گذشته و حال خود را با آژانس حل نماید. عبارت مشکلات حال، جدید بوده و حتی در گزارش های فعلی آمانو نیز از این عبارت استفاده نشده است. عبارت مشکلات گذشته و حال از عبارت «ابعاد احتمالی نظامی» نیز به نوعی بدتر است چراکه آژانس تنها PMD را به رسمیت می شناسد و وضع اصطلاح جدید می تواند مشکلاتی به وجود آورد. چراکه جمهوری اسلامی باید نقشه راهی را اجرا کند که «مشکلات فعلی» آن روشن نبوده و ابهام دارد. ۳۶- درباره گزارش های آژانس پیرامون «نقشه راه برای رفع ابهام از مسائل مورد اختلاف حال و گذشته»، نحوه بسته شدن پرونده و مسیر اجرایی آن مشخص نشده است. به عبارت بهتر مکانیسم عملکرد شورای حکام پس از گزارش های آژانس جهت عادی شدن پرونده ذکر نشده است که این امر برخورد سلیقه ای شورای حکام را در پی خواهد داشت و احتمالاً باعث می شود که این نهاد به شکل کامل، صلح آمیز بودن برنامه ها را گزارش و تائید ننماید. (مادههای ۱۴ و ۱۵ توافق) ۳۷- اقدامات شفافیت ساز ذکرشده در توافق کاملاً فراپروتکلی است. اقداماتی نظیر: «نظارت آژانس بر کنسانتره سنگ معدن اورانیوم تولیدی توسط ایران در همه کارخانه های تغلیظ سنگ معدن اورانیوم به مدت ۲۵ سال؛ نظارت و مراقبت در مورد روتورها و غلاف های سانتریفیوژ به مدت ۲۰ سال؛ استفاده از فن آوری های مدرن تائید شده و گواهی شده توسط آژانس ازجمله دستگاه سنجش میزان غنی سازی به صورت مستقیم، و مهروموم های الکترونیک؛ و یک سازوکار قابل اتکا برای اطمینان از رفع سریع نگرانی های آژانس در زمینه دسترسی به مدت ۱۵ سال. (ماده ۱۵ توافق)» از سوی دیگر آژانس معیارهای مشخصی برای راستی آزمایی در این موارد نداشته و عملکرد سلیقه ای آن باعث تهدید منافع ملی خواهد شد. تحریم ها ۳۸- بر اساس مواد ۱۹، ۲۰ و ۲۱ توافق، ایالات متحده اجرای تحریم ها را متوقف خواهد ساخت واصل قوانین تحریمی همچنان پابرجا خواهد بود. این امر در مورد تحریم های اتحادیه اروپا نیز صادق است. شروع تعلیق تحریم ها مبتنی بر اقدامات ایران بوده ولی نقطه نهایی برای لغو یا تعلیق کامل تحریم ها در توافق مشخص نشده است. ۳۹- بر اساس ماده ۲۶ توافق، دولت ایالات متحده، در چارچوب اختیارات قانونی رئیس جمهور و کنگره، از بازگرداندن یا تحمیل مجدد تحریم های مشخص شده خودداری می نماید. این امر به معنای انست که ترتیبات و مقررات داخلی امریکا می تواند مانع اجرای تعهدات این کشور شود. امریکا درنهایت بر اساس متن توافق تنها تلاش خواهد کرد مشکلات احتمالی را حل وفصل نماید ولی تعهدی در این راستا نپذیرفته است. ۴۰- بر اساس ماده ۲۶ توافق، اتحادیه اروپایی از بازگرداندن یا تحمیل مجدد تحریم هایی که اجرای آن ها را براساس برجام تعلیق کرده است، خودداری می نماید، اما درصورتی که کمیسیون مشترک در موارد اختلافی نظر دیگری داشته باشد این تحریم ها قابلیت بازگشت مجدد خواهد داشت. ۴۱- بر اساس ماده ۲۶ توافق، گروه ۱+۵ هیچ تحریم یا اقدام محدودیت سازی را نسبت به افراد و یا نهادها به دلیل مبادرت به فعالیت هایی که مشمول لغو تحریم های مندرج در این برجام شده است، اعمال نخواهند کرد مشروط بر اینکه این فعالیت ها با سایر قوانین و مقررات جاری گروه ۱+۵ منطبق باشد. درواقع درصورتی که به بهانه های غیرهسته ای تحریمی وضع شده باشد، این موارد عملاً نقض توافق از جانب ۵+۱ محسوب نشده و کشورهای مقابل می توانند چنین مقرراتی وضع نمایند. ۴۲- در توافق صورت گرفته، زمان بندی مشخصی برای لغو یا تعلیق تحریم ها وجود دارد که نشان دهنده غیر دفعی بودن و زمانمند بودن تعلیق تحریم هاست. این امر مغایر خطوط قرمز نظام است. (ماده ۳۱) ۴۳- بر اساس ماده ۳۷ برجام، درصورتی که اعضای ۵+۱ معتقد به نقض توافق از جانب ایران باشند باید نسبت به تداوم تعلیق تحریم ها در شورای امنیت رأی گیری به عمل آورند. در صورت عدم تصویب تداوم لغو تحریم ها، عملاً قطعنامه های پیشین در مورد ایران به شکل خودکار و اتوماتیک اعمال می شود. قابل ذکر است که کشورهای مقابل در شورا حق وتو دارند و می توانند به راحتی نظر خود را اعمال نمایند. ۴۴- در متن توافق، متأسفانه در مواردی تنها نظر جمهوری اسلامی ایران ذکرشده است و نه نظر جمعی توافق شده. در متن توافقی جمعی، عبارات باید به نحوی باشد که بیانگر اجماع همه طرف های درگیر در مذاکرات باشد. عملاً بابیان چنین عباراتی، ۵+۱ از انجام تعهدات شانه خالی کرده است. به عنوان مثال در توافق آمده است: «ایران بیان داشته است که چنانچه تحریم ها جزئی یا کلی مجدداً اعمال شوند، ایران این امر را به منزله زمینه ای برای توقف کلی یا جزئی تعهدات خود وفق این برجام قلمداد خواهد نمود. (ماده ۳۷)» عبارت فوق به معنای عدم قبول ۵+۱ می باشد. برنامه اجرایی توافق مطابق ماده ۳۴ توافق، ایران و گروه ۵+۱ تعهدات خود را بر اساس جدول زیر اجرا خواهند کرد: ۱. روز نهایی شدن، تاریخی است که در آن مذاکرات میان گروه ۵+۱ و ایران جمع مادهی شده( سه شنبه ۲۳ تیرماه ۱۳۹۴)، و بی درنگ به دنبال آن، قطعنامه ای که برجام را تائید می نماید به شورای امنیت سازمان ملل برای تصویب بدون تأخیر تسلیم خواهد شد. ۲. روز توافق، نود روز پس از تائید برجام توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد، و پس از طی مراحل تصویب بر اساس سیستم حقوق داخلی کشورها است. از این روز، اعضاء آغاز به فراهم آوردن ترتیبات و تمهیدات لازم برای اجرای تعهدات خود وفق برجام خواهند نمود. ۳. روز اجرا، زمانی است که در آن، همزمان با گزارش آژانس مبنی بر راستی آزمایی اجرای تعهدات مرتبط با هسته ای ایران، اتحادیه اروپا و ایالات متحده برخی از تعهدات خود را آغاز و برخی تحریم ها تعلیق می گردد. ۴. روز انتقالی، هشت سال پس از روز توافق خواهد بود، همچنین درصورتی که آژانس گزارشی کامل دال بر اینکه تمام مواد هسته ای در ایران در فعالیت های صلح آمیز باقی مانده است، صادر نماید؛ این تاریخ ممکن است زودتر محقق شود. در آن روز، اتحادیه اروپا و ایالات متحده برخی دیگر از تعهدات خود را انجام داده و ایران، منطبق با اختیارات قانونی رییس جمهور و مجلس، تصویب پروتکل الحاقی را تصویب خواهد نمود. نکته مهم آن است که عملاً صلح آمیز بودن برنامه هسته ای تا تاریخ گزارش آژانس “ و در صورت عدم صدور جمع مادهی نهایی این نهاد- اثبات نخواهد شد. ۵. روز خاتمه، این روز ده سال از زمان روز توافق خواهد بود. در این روز، قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد که برجام را تائید کرده، خاتمه می یابد، مشروط به اینکه مفاد قطعنامه های قبلی بازگردانده نشده باشد. همچنین در آن روز، برخی دیگر از تعهدات اتحادیه اروپایی به انجام می رسد. سازوکار حل وفصل اختلافات بر اساس ماده های ۳۶ و ۳۷ برجام، چنانچه ایران یا گروه ۵+۱ معتقد باشد که طرف مقابل تعهدات خود را رعایت ننموده است، می توانند موضوع را به منظور حل وفصل به «کمیسیون مشترک» ارجاع نمایند. کمیسیون مشترک ۱۵ روز زمان خواهد داشت تا موضوع را فیصله دهد، مگر اینکه این زمان با اجماع تمدید شود. متعاقب بررسی کمیسیون مشترک، چنانچه هر عضو معتقد باشد که موضوع فیصله نیافته است، می تواند موضوع را به وزیران امور خارجه ارجاع دهد. وزیران ۱۵ روز خواهند داشت تا موضوع را فیصله دهند، مگر اینکه این زمان با اجماع تمدید شود. پس از بررسی کمیسیون مشترک “ همزمان با (یا به جای) بررسی در سطح وزیران “ خواه عضو شاکی یا عضوی که اجرای تکالیفش موضوع بوده است می تواند درخواست نماید که موضوع توسط یک هیئت مشورتی که متشکل از سه عضو خواهد بود (یکی از سوی هر یک از طرف های درگیر در اختلاف و طرف سوم مستقل) بررسی شود. هیئت مشورتی می بایست نظریه غیر الزام آوری را در خصوص موضوع پایمادهی ظرف ۱۵ روز ارائه نماید. چنانچه موضوع کماکان به نحو مورد رضایت طرف شاکی فیصله نیافته باشد، و چنانچه طرف شاکی معتقد باشد که موضوع، مصداق «عدم پایمادهی اساسی» می باشد، آنگاه آن طرف می تواند موضوع فیصله نیافته را به عنوان مبنای توقف کلی و یا جزئی اجرای تعهداتش وفق برجام قلمداد کرده و/یا به شورای امنیت سازمان ملل متحد ابلاغ نماید. نکته مهم انست قاضی نهایی حل وفصل اختلاف احتمالی شورای امنیت سازمان ملل است که طرف مقابل جمهوری اسلامی، در آن با حق وتو عضویت دارد. این امر بدین معناست که درنهایت هیچ یک از موارد اختلافی به سود جمهوری اسلامی حل نخواهد شد و قدرت های بزرگ بر اساس منافع خود اختلافات احتمالی را تفسیر و حکم صادر خواهند کرد به عبارت بهتر قاضی و شاکی در این فرایند یک طرف ماجرا است و طبعاً در چنین شرایطی احقاق حق ایران ممکن نیست. پیوست اول ۴۵- بر اساس ماده ۲ پیوست اول، راکتور اراک بازطراحی می شود که این امر به معنای تغییر ماهیت آن است. شیوه بازطراحی نیز باید به تائید «کمیسیون مشترک» برسد. قدرت راکتور آب سنگین اراک از ۴۰ به ۲۰ مگاوات کاهش یافته است. قابل ذکر است که این راکتور عملاً دیگر آب سنگین نیست. از سوی دیگر قلب راکتور کاملاً تغییر می یابد و قلب فعلی با بتن پر خواهد شد! (بر اساس ماده ۳ پیوست اول) این اقدام به معنای دفن کردن سال ها تلاش و فعالیت دانشمندان هسته ای و غیرهسته ای مرتبط، جهت ساخت چنین راکتوری می باشد. در تمام فرایند تبدیل راکتور اراک آژانس اقدام به نظارت خواهد کرد. *در صورت اراده ایران برای بازگشت به روند قبل از اجرای توافق، حداقل هشت سال زمان نیاز خواهد بود. *این اقدامات کاملاً فراتر از پروتکل الحاقی است. ۴۶- بر اساس توافق تست های مخرب و غیر مخرب این سوخت ها ازجمله تست های بعد از تابش دهی توسط یکی از کشورهای مشارکت کننده در خارج از ایران انجام خواهد گرفت. این امر به معنای عدم انتقال تکنولوژی به کشور است. درواقع تمامی مراحل و مواد موردنیاز اراک از خارج تأمین شده و ایران دخالتی در آن ندارد. (بر اساس ماده ۹ پیوست اول) ۴۷- تمام سوخت مصرف شده راکتور مدرن اراک، صرف نظر از محل تهیۀ آن ها، در تمام طول عمر راکتور، به خارج از ایران به محلی مشخص دریکی از کشورهای ۱+۵ و یا یک کشور ثالث ارسال خواهد شد. (بر اساس ماده ۱۱ پیوست اول) ۴۸- صدور تمامی آب سنگین تولیدشده و عدم تولید این ماده، امری فراتر از پروتکل است. ۴۹- هر نوع فعالیت باز فراوری و تحقیق و توسعه در این مورد به مدت ۱۵ سال ممنوع است. (مواد ۱۲ تا ۱۵ پیوست اول) ۵۰- بر اساس ماده ۱۸ پیوست اول، ایران به مدت ۱۵سال، هیچ تأسیساتی که قادر به جداسازی پلوتونیوم، اورانیوم، نپتونیم از سوخت های مصرف شده یا نمونه های شکافت پذیر باشد، تکمیل، احداث، و یا خریداری نخواهد کرد. به جزمواردی که برای تولید رادیو ایزوتوپ برای مقاصد پزشکی و صنعتی کاربرد دارد. ۵۱- بر اساس ماده ۲۱ پیوست اول، ایران به مدت ۱۵سال فقط سلول های داغ (شامل یک یا چند سلول به هم متصل)، سلول های حفاظ دار یا گلاوباکس های حفاظ داری را توسعه، تأمین، ساخت یا راهبری خواهد کرد که ابعاد آن کمتر از ۶ مترمکعب باشد. ۵۲- بر اساس ماده ۲۴ پیوست اول، برای ۱۵ سال، ایران درگیر تولید یا دستیابی به فلز پلوتونیوم و یا اورانیوم یا آلیاژ آن ها، و یا تحقیقاتی در خصوص متالوژی پلوتونیم یا اورانیوم (یا آلیاژ آن ها) و یا قالب گیری، فرم دهی یا ماشین کاری فلز پلوتونیم یا اورانیوم را نخواهد شد. * این امر می تواند دانش مهندسی کشور را مختل نموده و آژانس را در مورد تمامی مراکز مهندسی کشور که با فلزات و متالوژی ارتباط دارد تقاضای بازرسی نماید. با توجه به تجربه سال های گذشته آژانس و اتهامات این نهاد علیه کشور این مسئله نگران کننده است. ۵۳- بر اساس ماده ۲۸ پیوست اول، ایران سطح غنی سازی خود را به مدت ۱۵ سال در حد ۳.۶۷ درصد حفظ خواهد کرد عدم اجازه برای غنی سازی فراتر از ۳.۶۷ درصد باعث می شود حتی نتوانیم سوخت موردنیاز نیروگاه بوشهر را که سوختی حدود ۵ درصد نیاز دارد را در داخل تولید نماییم. ۵۴- بر اساس ماده ۳۲ پیوست اول، ایران به مدت ۱۰ سال و بر اساس برنامۀ تحقیق و توسعۀ خود، تست مکانیکی ماشین های سانتریفیوژ با استفاده از اورانیوم فقط شاملIR-4,IR-5,IR-6,IR-8 می شود. ۵۵- بر اساس ماده ۳۴ پیوست اول، ایران به منظور تکمیل تحقیقات خود بر روی ماشین سانتریفیوژهای IR-2m ، IR-4 در تأسیسات نطنز، را تا تاریخ ۳۰ نوامبر ۲۰۱۵ و یا تا روز شروع اجرای برجام، هرکدام دیرتر باشد، ادامه خواهد داد و سپس ماشین های سانتریفیوژ را در سالن B تحت نظارت پیوسته آژانس قرار خواهد داد. ۵۶- بر اساس ماده ۳۵ پیوست اول، ایران به مدت ۱۰ سال به انجام آزمایش ها بر روی یک ماشین سانتریفیوژ IR-4 و زنجیرۀ ۱۰ ماشین آن ادامه خواهد داد. ۵۷- بر اساس ماده ۳۶ پیوست اول، ایران به مدت ۱۰ سال به انجام آزمایش ها بر روی یک ماشین سانتریفیوژ IR-5 ادامه خواهد داد. ۵۸- بر اساس ماده ۳۷ پیوست اول، ایران به انجام آزمایش ها بر روی تک ماشین های سانتریفیوژ IR-6 و زنجیرهای میانی آن ادامه خواهد داد و از ۵/۱ سال مانده به سال دهم،آزمایش ها بر روی زنجیرۀ ۳۰ ماشین را شروع خواهد کرد. ۵۹- بر اساس ماده ۳۸ پیوست اول، ایران، همزمان با شروع برجام، به انجام آزمایش ها بر روی تک ماشین های سانتریفیوژ IR-8 و زنجیرهای میانی آن ادامه خواهد داد و از ۱.۵ سال مانده به سال دهم، آزمایش ها بر روی زنجیرۀ ۳۰ ماشین را شروع خواهد کرد. ۶۰- بر اساس ماده ۴۰ پیوست اول، ایران تمام تست های خود با اورانیوم را بر روی ماشین های سانتریفیوژ را فقط در نطنز انجام خواهد داد. * این آزمایش ها در بخش زیرزمین نطنز انجام نمی شود. (این بخش امنیت بیشتری دارد) در ضمن تمام تست ها به صورت تک ماشین صورت می گیرد و از حالت آبشار خارج می شود. اورانیوم غنی شده نیز با اورانیوم غنای پایین ترکیب و رقیق می شود. ۶۱- بر اساس ماده ۴۳ پیوست اول، ایران می تواند که تحقیق و توسعه روی سانتریفیوژهای نسل جدید را از طریق مدل سازی کامپیوتری و شبیه سازی ازجمله در دانشگاه ها، ادامه دهد. در دوره ۱۰ ساله، برای هر پروژه ای که به مرحله نمونه سازی برای تست مکانیکی رسید، ارائه کامل و تصویب کمیسیون مشترک لازم است. تأسیسات غنی سازی فردو ۶۲- بر اساس ماده ۴۴ پیوست اول، تأسیسات غنی سازی فردو به مرکز تحقیقات هسته ای، فیزیک و تکنولوژی تبدیل خواهد شد اجرای پروژه های مخصوص در فردو از قبل به اطلاع کمیسیون مشترک رسانده می شود. ۶۳- بر اساس ماده ۴۵ پیوست اول، به مدت ۱۵ سال، ایران در فردو، فعالیت های غنی سازی اورانیوم و تحقیق و توسعه مربوط به غنی سازی اورانیوم نخواهد داشت و هیچ گونه مواد هسته ای نگهداری نخواهد کرد. ۶۴- بر اساس ماده ۴۶ پیوست اول، ایران به مدت ۱۵ سال تا ۱۰۴۴ عدد ماشین سانتریفیوژ IR-1 دریکی از سالن های فردو نگهداری خواهد کرد. از چهار آبشار موجود دو عدد متوقف و راکد می شود و دو آبشار باقیمانده تنها به تولید ایزوتوپ پایدار خواهد پرداخت. ۶۵- بر اساس ماده ۴۸ پیوست اول، تمامی کابلهای برق، تابلوهای مخصوص کنترل زنجیره و پمپ های خلا از فردو جمع آوری می شود. تمام این ماشین های سانتریفیوژ اضافی و زیرساخت های آن ها در سالن Bتحت نظارت پیوسته آژانس قرار خواهد گرفت. ایران تمام ماشین های سانتریفیوژ و زیرساخت های مرتبط با غنی سازی اورانیوم را در سالن دیگر فردو، خارج خواهد نمود. ۶۶- بر اساس ماده ۴۹ پیوست اول، ماشین های سانتریفیوژ که در چهار آبشار بدون کار قرارگرفته اند، ممکن است برای جایگزینی ماشین های خراب در فردو برای تولید ایزوتوپ های پایدار مورداستفاده قرار گیرند. ۶۷- بر اساس ماده ۵۰ پیوست اول، ایران به مدت ۱۵ سال فعالیت های خود را در تولید ایزوتوپ های پایدار توسط ماشین سانتریفیوژ در تأسیسات فردو محدود کرده و بیشتر از ۳۴۸ ماشین سانتریفیوژ IR-1 برای این منظور استفاده نخواهد کرد. ۶۸- بر اساس ماده ۵۳ پیوست اول، ایران بعد از سال دهم زیرساخت های ضروری برای نصب ماشین سانتریفیوژ IR-8 را در سالنB نطنز را آغاز خواهد کرد. برجام تعهدی غیر الزام آور برای امریکا جان کری وزیر خارجه امریکا در جلسه استماع کمیته روابط خارجی سنای امریکا در ۲۰ اسفند ۱۳۹۳ صراحتاً اعلام کرد: توافق احتمالی با ایران برای امریکا الزام آور نیست بلکه این مسئله یک برنامه اجرایی برای ایران است. بر همین اساس وندی شرمن نیز در ۵ تیرماه ۱۳۹۴ به خبرنگاران اعلام کرد: توافقی امضا نمی شود. این معنا در صفحه شش توافق هسته ای نیز به صراحت ذکرشده است و این توافق «داوطلبانه» خوانده شده است. نکته مهم این مسئله انست که حتی در صورت عدم تصویب کنگره امریکا و خروج این کشور از توافق، جمهوری اسلامی نمی تواند از آن خارج شود چراکه برجام طی قطعنامه ای در شورای امنیت مورد تائید قرارگرفته است و بر این اساس ایران بدون توجه به حضور یا خروج هر یک از اعضای ۵+۱ از توافق، مجبور به رعایت شرایط آن خواهد بود. از سوی دیگر در تمام متن توافق، در زمان ایجاد تعهد برای اعضای ۵+۱ قید عدم مخالفت با قوانین داخلی آن ها ذکرشده است که این امر نیز باعث تفسیرپذیری و عدم اجرای تعهدات در مواقع لزوم از جانب آن ها خواهد بود و این امربر اساس توافق توجیه شده است. پیشنهادها: بر اساس موارد و ملاحظات فوق الذکر و جهت کاهش تبعات و آثار نامطلوب برجام پیشنهاد می شود موارد زیر در دستورکار قرار گیرد: ۶۹- مجلس شورای اسلامی در زمان تائید هر سند ازجمله پروتکل الحاقی و یا تعهدات مبتنی بر برجام، انتظارات و ملاحظات امنیتی کشور را ضمیمه تأییدیه خود به نهاد مربوط بین المللی ارائه دهد. هرچند اسنادی نظیر پروتکل الحاقی تحفظ پذیر نیستند اما ارائه ملاحظات امنیتی کشور و ثبت آن در مراجع بین المللی می تواند در آینده مورد استناد قرار گیرد. این امر در گذشته مسبوق به سابقه بوده و جمهوری اسلامی در مورد کنوانسیون سلاح های شیمیایی (CWC) علیرغم عدم امکان در نظر گرفتن حق شرط، شروطی تعیین و به مقام مربوط ارائه نمود تا از این طریق سیاست های کلان کشور در این حوزه را بیان نموده باشد. ۷۰- مجلس شورای اسلامی در زمان بررسی خود برای دولت، شرایطی را تعیین نماید تا دولت جمهوری اسلامی ایران، در راستای آن شرایط، تعهدات بین المللی خود را به انجام رساند. این مسئله حتی در مواردی نظیر اجرای داوطلبانه و مقدماتی پروتکل الحاقی مطابق ماده (۱۷ B) پروتکل و نظایر آن باید صورت پذیرد. در این راستا دولت موظف شود به شکل دوره ای به مجلس در مورد اقدامات خود گزارش داده و این گزارش در مجلس به لحاظ ماهوی بررسی شود. *عضو هیئت علمی دانشگاه تهران ** عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق (ع)